Үнэн сэхээр ударидаа

 Зүблэлтэ засагай үедэ Буряад орондо Алек­сандр Алексеевич Ба­диевай нэрэ мэдэхэгүй хүн байгаагүй ёһотой. Юуб гэхэ­дэ, тэрэ олон жэлэй хугасаада КПСС-эй Буряадай обкомой секретарь ябахадаа, удаань Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Түрүүлэгшэ боло­ходоо, шанга, эрилтэ ехэтэй хүтэлбэрилэгшэ байһанаа харуулаа. Тэрэ үеын аймагуу­дай ноёд һайд энэ даргаһаа ехээр айдаг байһан юм гэжэ хэлсэдэг. Хэды ноёрхуу бай­башье, юрын ажаһуугшадаар миин лэ һуугаад, адли тэгшэ хөөрэлдэхэ, байра байдалаарнь һонирходог хүн байгаа. Иигэжэ юрын ажаһуугшын, хүдэлмэрилэгшын нэрэ солые дээгүүр табин сэгнэжэ ябагша һэн гээд, олон хүнүүд һанамжална.

- Бүхы наһаяа түрэл ню­тагайнгаа хүгжэлтэдэ зо­рюулаа, ехэ хүсэ шадалаа оруулаа. Александр Алек­сеевичэй хүтэлбэрилхы үедэ шэнэ һургуулинууд, со­ёлой байшанууд, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, эмнэлгын га­зарнууд бодхоогдоо. Хүдөө ажахын хүдэлмэрилэгшэдтэ гэр байранууд баригдаа, мүн хүн зон өөһэдөө гэр бариха аргатай болоо бэлэй, - гэжэ Буряад Уласай Арадай Хура­лай Түрүүлэгшэ Владимир Павлов онсолон тэмдэглэнэ.

Александр Бадиев Эрхүүгэй можын Нүхэдэй аймагта түрэһэн намтартай. Дунда һургуули дүүргэмсээрээ, Свердловск ошожо, сэрэгэй танкова һургуулида орохо­ёо һанахадань, нэгэ урагшаа һанаатай полковник зогсоогоо һэн. “Ехэ залуу ябанаш. Ошо гэртээ. Наһандашни ехэ дайн нэгэтэ бэшэ дайрал­даха”, - гэжэ хэлээд, гэртэнь эльгээжэрхёо бэлэй.

Хэмжээ ябуулгын үедэ

Дүлэтэ дайнай һүжэрхэ үедэ Александр Бадиев өөртөө нэгэ наһа нэмээжэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда мордоо бэлэй. Тиихэ­дэ хоёр аханарынь баһа дай­лалдажа ябаа. Сапёр десант­нигаар алба хаажа, хэдэн олон сэрэгшэдэй ами наһа абарһан, баатаршалга гар­гаа һэн. Украина, Белорусси, Венгри, Чехословаки, Австри болон бусад гүрэнүүдые фа­шис дайсадһаа абаралсаһан юм. Тиигэжэ Бадиевай гэр бүлын бүхы гурбан хүбүүдынь дайнһаа бусаа һэн.

Һанаһандаа хүрэхын түлөө Свердловск хотын мэ­дээжэ юридическэ дээдэ һургуули дүүргээ. Баргажа­най болон Сэлэнгын аймагуудай прокуророор хүдэлжэ, шадамар бэрхэ ударидаг­ша байһанаа харуулаа.

- Коммунис партиин заабаряар Зэдын аймагай хүтэлбэрилэгшөөр эльгээгдээ. Табан жэлэй хугасаада ма­най түрэл аймаг түрүүшүүлэй тоодо оролсоо. Хүдөө ажахы аргагүйгөөр хүгжэжэ, ходо түрүү тоодо ябадаг Мухар- Шэбэрэй, Бэшүүрэй айма­гуудые хүсэжэ гараа. Тэрэ үедэ арад зоной ажабайдал һайжараа. Петропавловка һууринай нэгэ гудамжа Ба­диевай нэрэмжэтэ болгог­донхой, - гэжэ Зэдын аймагай засаг дарга Валерий Шагжитаров хөөрэнэ.

КПСС-эй Буряадай обко­мой идхалгын талаар секретарь ябахадаа, соёл хүгжөөлгэдэ горитой хубитаяа оруулаа. Мүн Верховно Соведые хүтэлбэрилхэдөө, со­ёлоо орхингүй, бүри ехэ хүгжэлтын замда гаргаһан намтартай. Александр Ба­диевай үүсхэлээр 1979 ондо “Буряад соёлой үдэрнүүд” Москва хотодо эмхидхэгдээ. Советскэ Союзай түрүү театрнуудай талмайнууд дээрэ Буряадай зүжэгшэд, дуушад, хатаршад бэеэ харуулаа. Уран гартанай болон дар­хашуулай, уран зураашадай бүтээлнүүд табигдаа.

- Залуу ябаад, Оперо бо­лон баледэй театрта ерээ һэм. Ямар бэ даа ноён ерээд, нэрээрни намайе дуудахадань, ехэ гайхаа бэлэйб. Тэрэмни Александр Алек­сеевич байшоо. Хэды саг багатай байбашье, шэнэ- шэнэ зүжэгүүдыемнай заал һаа харахаяа ерэдэг һэн. Манай артистнуудые хуу та­нидаг байгаа. Мүн парти­нуудай үгэнүүдые ойлгожо, һубарилыень мэдээд яба­дагыень мүнөөшье боло­тор гайхадагби. Александр Алексеевичэй ашаар Буряадаймнай хэдэн түрүү опер­но дуушад суута “Ла Скалын” тайзан дээрэ гараха буянтай байшоо, - гэжэ Ородой ара­дай артистка Дарима Линхо­воин хөөрэнэ.

100 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан үзэсхэлэн олоной һонирхол татаа. Гүрэнэй архив үхибүүдээрнь харилсажа, энээниие ша­дамар бэрхээр бэлдээ гэ­хэдэ, алдуу болохогүй. Һо- нирхолтой гэр бүлын зура- гууд, саарһа дансанууд та­бигдаа. Мүн орден медаль­нуудынь, илангаяа Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үеын медальнуудынь сугла­рагшадай анхарал татаа.

Александр Бадиевай өөрын эд бараан баһа дурад­хагдаа. Нэгэ юумэн олониие гайхуулаа. Энэ юуб гэхэдэ, аккордеон байгаа. Тэрэнэй Александр Алексеевич за­луу наһанһаа абаад ябаһан нүхэрынь болоно ха юм.

Александр Бадиев бүхыгөөрөө бэлигтэй хүн ябаа. Багахан сүлөө сагай гараха­да, дархалха дуратай байгаа. Наһанайнгаа амаралтада гараад, бэлигэй бурьялуулаа. Мүнгөөр һиилэжэ, модо тү- мэрөөр дархалжа, гоо һайхан бүтээлнүүдые хэжэ эхи­лээ. Олон нүхэдэйнь гэр бүлэдэ Александр Алексееви­чэй өөрын гараар хэһэн хута­ганууд наринаар хадагалаа­тай байдаг.

Наһанайнгаа нүхэр Пав­лина Сергеевнатай гурбан басагадые үндылгэжэ, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөө.

- Эжы абамнай бэеэ даан­ги хүнүүд болоод уулзаһан намтартай. Оройдоол һарашье болонгүй, эжымнай абын хүдэлдэг Сэлэнгын аймагта ошоо һэн. Бурха­най табисуураар абатайм­най уулзаһандаа, жаргалтай байһанаа эжымнай ходо хэлэгшэ һэн. Гэр бүлэдөө ехэ дулааханаар хандадаг байгаа. Бага байхадаа, нюусануудаараа бидэ эгээл түрүүн эсэгэтэеэ хубаалда­даг һэмди. Албанайнгаа хэ­рэгээр ябаад ерэхэдээ, гоё һайхан юумэ асаржа, баса­гадаа баярлуулдаг байһан. Абынгаа нэрые муугаар бү хэлүүлэгты гэжэ эжымнай хэлэгшэ һэн. Тиимэһээ бидэ булта эрхимээр һургуулидаа һурадаг һэмди, ниитын ажал хэрэгтэ ходо хабаадахаш. Абамнай ехэ уншаха дуратай байха, бидэшье тэдэ номуу­дыень уншажа үндыгөөбди. Унтаха оронойнь хажууда лампа табяатай, орой боло­тор ном уншагша һэн. Бу- ряадай уран зохёолшодой номууд гол һуури эзэлэгшэ бэлэй, - гэжэ Татьяна Бади­ева, Ирина Петрова басага­дынь нэгэ дуугаар хэлэнэ.

Түрэһэн Нүхэдэй аймагһаа ерэһэн айлшад Новону­кутск һууринда шэнэ гудам­жада Александр Бадиевай нэрэ үгэхэеэ байһанаа хэлээ. Иигэжэ түрэл арадайнгаа урда үнэн сэхээр алба хааһан Александр Алексеевич Ба­диевай нэрэ мартагдаагүй гэжэ тус хэмжээ ябуулганууд гэршэлээ.