Түрэл хэлэн – амжалтын жэгүүр

Бүхэроссиин мүрысөөндэ Буряадай бүхы аймагуудай үхибүүд хабаадажа, эрхимүүдтэнь Баярай бэшэгүүд болон бэлэгүүд эндэ барюулагдаа. Тус хэмжээ ябуулгада тордиһогүй буряад хэлэтэй үхибүүд түрэл хэлэн дээрээ бахархама гоёор шүлэгүүдые уншаа, дуунуудые хангюурдаа. Оросой Холбоото Уласай хэмжээндэ үнгэрһэн мүрысөө «Элинсэгүүдэйм хэлэн» («Язык предков») гэһэн жаса эмхидхэһэн байна.

Түрэлхи хэлэнүүдые сахин хамгаалха, дэлгэрүүлхэ, энэ асуудалаар эмхи зургаануудта болон хүнүүдтэ туһа хүргэхэ зорилготойгоор «Элинсэгүүдэйм хэлэн» гэһэн жаса 2019 ондо байгуулагданхай.

- Үхибүүдэй болон эдиршүүлэй дунда түрэл хэлыень дэлгэрүүлхэ гэһэн гол зорилготойбди. Юундэб гэхэдэ, һүүлэй үедэ аха үеын зон үхибүүдтээ түрэл хэлэеэ дамжуулнагүй. Хүгшэн эжы, абанарай түрэл хэлээрээ дуугардаг, хөөрэлдэдэг һаань, эжы, абанар үхибүүдээ түрэл хэлэндэ һургаха гэжэ ехэ оролдоногүй. Үндэһэн арадуудай гэр бүлэнүүдтэ ургажа байһан үхибүүд түрэл хэлэеэ мэдэжэ, ёһо заншал, соёлоо хүгжөөхэ гэжэ һананабди. Гэр бүлэ, ёһо заншал, үе үеын хүнүүдэй хоорондохи харилсаан манай ажалай шухала шэглэл болоно. Манай жаса Буряад Уласта бүридхэлдэ абтаһаншье һаа, бүхы Росси гүрэн дотор түрэл хэлэнүүд дээрэ мүрысөөнүүдые үнгэргэдэг. 2019 онһоо хойшо хэмжээ ябуулгануудтамнай 25 мянганһаа дээшэ үхибүүд хабаадаа. Тиихэдэ гүрэнэймнай хойто можонуудһаа Крым хүрэтэр мүрысөөндэ оролсоно. Эгээл сэнтэйнь гэхэдэ, үсөөн тоото үндэһэн арадуудай түлөөлэгшэд хабаададаг. Бидэ Буряадта ажаһуудаг хадаа буряад хэлэеэ сахин хамгаалха гэжэ оролдонобди. Тиимэһээ уласайнгаа үхибүүдые онсолон тэмдэглэжэ, тэдэниие дэмжэхэ, далижуулха хүсэлтэйбди. Эндэ үхибүүдтэй хамта эжы, абанарынь уригданхай. Тиихэдэ Соёлой яаманай зүгһөө амаршалха. Эдэ бүгэдые харахадаа, үхибүүнэй ухаан бодол хубилна, түрэл хэлээрээ дуугарха, хөөрэлдэжэ шадаха гээшэ тон зүб гэжэ бүри гүнзэгыгөөр ойлгохо. Бүхыдөө мүнөөдэрэй хэмжээ ябуулгада 14 үхибүүд ерэнхэй, эдэнэр бүхэроссиин хэмжээндэ Гран-при шанда хүртэгшэд болон 1-дэхи һуури эзэлэгшэд болоно, - гэжэ «Элинсэгүүдэйм хэлэн» гэһэн түрэлхи хэлэнүүдые дэмжэдэг жасын хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн Евгения Мадагаева хэлэнэ.

Ульгам буряад хэлэтэй үхибүүдые урмашуулгын хэмжээ ябуулга «Элинсэгүүдэйм хэлэн» гэһэн жасын хүтэлбэрилэгшэ Дмитрий Красиков нээгээ.

- Эндэ сугларһан зон буряад хэлэндээ дуратайшуул болоно. Энэнь урматай, юундэб гэхэдэ түрэл хэлэнэйнгээ хүнүүдэй зүрхэ сэдьхэлдэ хадуугдажа, ажабайдалда хэрэглэгдэхын түлөө хэлэеэ «амиды» үлөөхэ гэжэ оролдодог таанарта манай жаса зорюулагдана, - гэжэ Дмитрий Иокимович сугларагшадые амаршалба.

«Элинсэгүүдэйм хэлэн» гэһэн жасые гүрэн дотор яаманууд болон эмхи зургаанууд дэмжэдэг. Буряад Уласай Соёлой яаман баһал туһа хүргэжэ байдаг.

- Хүндэтэ нүхэд, хабаадагшад, Буряад Уласта, уласай соёлой һалбарида удха шанартай хэмжээ ябуулгада таанарые амаршалжа байхадаа, ехэ баяртайб. Соёлой сайд Соёлма Дагаевагай зүгһөө сугларагшадта баяр хүргэнэб. Үнэхөөрөөшье, жасын түлөөлэгшэд түрэл хэлэеэ, соёлоо сахин хамгаалха гэһэн шухала ажал ябуулна. Тиимэһээ дэмжэхэ шухала, юундэб гэхэдэ эндэ сугларһан үхибүүд манай ерээдүй болоно. Эдэнэр хэлэеэ һайнаар мэдэжэ, гүрэнэйнгөө хэмжээндэ уласаа түлөөлнэ. Тиихэдэ эдэ үхибүүдтэ эрдэм мэдэсэ олгуулдаг, бүхыгөөрөө оролдожо һургадаг багшанарые тэмдэглэхэ байнаб, - гэжэ Буряад Уласай соёлой сайдай орлогшо Владимир Кожевников хэлэбэ.

Бэлиг талаантай үхибүүдые һурган далижуулдаг, орьёл өөдэ дабшуулдаг багшанар Баярма Валерьяновна Ванжилова, Цыпилма Будуевна Бимбаева, Туяна Гомбожаповна Цыренова, Лариса Михайловна Батомункуева, Ольга Викторовна Краснопеева гэгшэдтэ Соёлой яаманай зүгһөө Баярай бэшэг болон бэлэгүүд барюулагдаа.

Артемий Балуев, Алина Янданова, Баир Цыбденов, «Улыбка» гэһэн бүлгэм, Арья Очиров, Дарина Дандарова, Айлана Будажапова, Сурэна Цынгуева гэгшэд тордиһогүй буряад хэлэтэй байһанаа эндэ гэршэлээ. Дуу дуулаһан, шүлэг уншаһан, буряад хубсаһанай үзэсхэлэн баялиг харуулһан эдэ үхибүүдые нэрьемэ халуун альга ташалгаар харагшад угтажа абаа.

- Би Арья Очиров гэжэ нэрэтэйб. Буряад Уласай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай хоёрдохи «б» ангиин һурагшаб. Энэ мүрысөөндэ хабаадахадаа, хоёр шүлэг уншажа, эжы тухайгаа дуу дуулаһан буулгабари эльгээгээб, - гэжэ эдир хүбүүн хэлэнэ.

Буряад Уласай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай эхин классуудай багша Лариса Михайловна Батомункуева шаби тухайгаа иигэжэ хөөрэнэ: «Арья хүбүүмнай ехэ бэрхэ, ганса энэ мүрысөөндэ хабаадаа бэшэ, хоёрдохи ангида һуража байхадаа, олон конкурснуудта түрүү һууринуудые эзэлээ, тэрэ һайнаар һурадаг. Бэрхэл даа, дүрбэн тэгшэ бэлигтэй хүбүүн, дуулаха, хатарха, пианино дээрэ наадаха».

Хэмжээ ябуулгада ород яһанай солбон, шуран Артемий Балуев «Тоонто нютаг» гэһэн дуу дуулажа, сугларагшад тэрэниие халуунаар угтаа. 

- Бидэ Ивалгын аймагай Поселиин һургуулиһаа ерээбди. Хүбүүмни багаһаа дууладаг. Олон үндэһэтэ арадуудай гүрэн дотор ажаһуудаг хадаа ородооршье, буряадааршье дуунуудые дууладаг. Уласхоорондыншье хэмжээнэй мүрысөөнүүдтэ буряад дуу дуулаһан, - гэжэ хүбүүн тухай Елена Хромых хэлэнэ.

«Эмээл тохомым бэлдээд байгаарай» гэһэн урданай дуу Дээдэ-Хэжэнгын дунда һургуулиин һурагша Дарина Дандарова шэхэнэй шэмэг болгон, сугларагшадта бэлэглээ.

- Манай нютагта 2021 ондо аман зохёолой бүлгэм байгуулагдажа, тэрэмнай «Алтан шагай» гэжэ нэрэтэй болоһон. Тэрэ гэһэнһээ хойшо үхибүүднай арадай дуунай урилдаанда оло дахин хабаадажа, түрүү һууринуудые эзэлдэг. Манай гол дуушад гэхэдэ, Дарина Дандарова, Сурэна Цынгуева, Айлана Будажапова, теэд тоолохо болоо һаа, хүн бүхэнинь булта бэлиг талаантай. Муу юумэмнай гэхэдэ, буряад хэлэмнай мартагдажа байна. Үхибүүднай сэсэрлигһээ эхилээд, ород хэлэн дээрэ дуугарна. Буряад арадайнгаа дуунуудта һуража байхадаа, буряад хэлэеэ хүгжөөхэ хэрэгтэ нэмэри болоно гээшэ ааб даа. Бүлгэмөөрөө дуулахадаа, түрүүшынгээ дуу дүрбэн һара соо сээжэлдээбди, юундэб гэхэдэ үхибүүднай үгэеэ сээжэлдэжэ ядана, сэбэр буряад хэлэтэй бэшэ байна. Мүнөө түргэхэн сээжэлдэдэг болонхой. Эдэ үхибүүднай саашадаа дуушадшье болоогүй һаа, өөрынгөө түрэл хэлэ, хүгжэм, ёһо заншалые мэдэжэ ябахадань туһатай гэжэ һананаб. Тиихэдэ ганса дуу дуулаад ябадаггүйбди, шагай наададагбди, һаянай тэбэг сохидог болообди, оньһон үгэ, үреэл сээжэлдэнэбди, - гэжэ Дээдэ Хэжэнгын хүгжэмэй һургуулиин багша Цыпилма Бимбаева тэмдэглэнэ.

Хурамхаанһаа ерэһэн Аюшеев Буин жюриин һайшаалда хүртөө гэжэ Евгения Мадагаева дуулгана. 3-дахи класс дүүргэһэн хүбүүн майн 29-дэ Буряад Уласай Засагай газарта «Илалтын сууряан» гэһэн мүрысөөндэ түрүүшын һуури эзэлжэ шагнагдаһан байна.

Хэмжээ ябуулгын үедэ «Покрывало дружбы» гэһэн һонирхолтой түсэл бэелүүлэгдээ. Ямаршье яһатан энэ хэмжээ ябуулгада оролсохо аргатай, тэдэнэр багахан бүд дээрэ үреэл бэшэжэ гү, али гараа табижа, удаань тэдэнээ нэгэн болгожо, өөдөө оёхо гү, али хэмжээ ябуулга эмхидхэжэ байһан телеут арад тэрэнииень холбохо юм. Тус акци 2024 оной майн 22-то эхилжэ, мүнөө болотор үргэлжэлһөөр.

Бүхыдөө гүрэн доторнай үндэһэн арадуудай хэлэнэй талаар шиидхэхэ асуудалнууд олон.

- Бидэ можо нютагуудта үндэһэн хэлэнүүдэй талаар асуултануудые үнгэргөөбди. Тэрэнэй дүнгөөр гэртээ түрэлхид үхибүүдтэеэ үндэһэн хэлээрээ хөөрэлдэдэггүй байна гэжэ элирээ. Һургуулидань заана ааб даа гээд түрэлхид найдана, багшанар эжы, абань туһалха гэжэ найдана. Хоорондоо холбоогүй байна. Тиимэһээ энэ ажал бултанай хабаадалгатай хэгдэхэ ёһотой. Энэ талаар олон үндэһэтэ арадуудтай Татарстан Улас һайн дүнгүүдые харуулна. Тиихэдэ Буряад Уласташье ажал ябуулагдана, түрэл хэлэеэ мэдэхэ үхибүүд тиимэ олон бэшэшье һаа, тэдэнэр үндэр амжалтануудые харуулна, - гэжэ Евгения Мадагаева хэлэнэ.