Хабаровскын буряадуудай хабатай үүсхэл

Хабаровск хотын буряадуудай «Тоонто» гэһэн нэгэдэлэй түрүүлэгшэ Юлия Бумбееватай хэһэн хөөрэлдөөгөө уншагшадайнгаа һонорто дурадхая.   

- Сэрэгэй тусхай операцида шархатаһан хүбүүдые эдэгээжэ, хүл дээрэнь бодхоохо талаар ажал ябуулдаг Зүүн зүгэй сэрэгэй тойрогой эмнэлгын газар Хабаровск хотодо ажалладаг гэжэ мэдэнэбди. Манайшье нютагай сэрэгшэд тэндэ арга хүүлэжэ байна. Дуулахадамни, таанад тэдээндэ туһа хүргэнэт. Энээн тухайгаа эгээ түрүүн хөөрэжэ үгыт даа.   

- Тиимэ. Эндэмнай Зүүн зүгэй сэрэгэй тойрогой Түб госпиталь бии. СВО-до шархатаһан хүбүүдые үдэр бүри иишэнь асаржа байдаг. Тэдэнэй тоодо Буряад оронһоо, Үбэр Байгалай хизаарһаа, Эрхүү можоһоо гарбалтай зон олон. Арга шадал соогоо тэдээндэ туһалха гэжэ оролдонобди. Госпиталиин дарганартай хөөрэлдэжэ, тиишээ орожо, хүбүүдые эрьехэ зүбшөөл абанхайбди. Амгалан лама ба Арюхан Цыдыпова хоёрой нэрээр тиимэ саарһа бүридхүүлээ һэмди. Харин һайн дураараа туһа хүргэдэг волонтёр гээшэ гэһэн албан ёһоной үнэмшэлгэ үшөө абаадүй байнабди. Тэрэниие абаа һаа, госпиталь руу хэзээшье орохо, гараха эрхэтэй болохо һэмди. Харин мүнөө тэндэ ороод, оройдоол хоёр саг байха аргатайбди. Тиимэһээ бултаниие эрьежэ, захиһан юумыень хүргэжэ яашье үрдинэгүйбди. Манай нютагһаа гарбалтай 200-гаад хүбүүд эндэ арга хүүлэжэ байна. Тэдээндэ үмдэхэ хубсаһанһаа эхилээд, нюур амаа угааха зүйлнүүдые абажа үгэхын, халуун эдеэ шанажа асархын тула нэгэдэлэйнгээ гэшүүдһээ мүнгэ суглуулнабди. Хаана байһан Хабаровскда буряадууд байдаг юм байна, манайнгаа түлөө һанаагаа зобоно, бууза, банша шанаад асарна гэжэ харахадаа, хүбүүд ехэл баярлана. Госпиталиин дарганарһаа зүбшөөл абажа, заримыень дугандаа абаашажа, ламынгаа адис хүртүүлдэг, уншалгада һуулгадагбди. Үншэдэй гэртэ үндыһэн нэгэ хүбүүн эндэ хэбтэнэ, түрэл гаралшьегүй. «Хэндэшье хэрэггүйб» гэжэ сэдьхэлээрээ унаад байһанаа, Амгалан ламатай харилсаад, нюдэндөө галтай болоод байна. Иимэл ажал ябуулжа байналди даа.      

- Дугантай байһантнай болоо лэ. Хэзээ нээгдээ һэм бэ?

- Хабаровскын дуган жэл хахад тухай ажаллажа байна. Агаһаа, Шэтэһээ ээлжээгээр ламанар ерэжэ, хуралнуудые хурадаг, хүн зониие хүлеэн абажа, хэрэгыень бүтээдэг. Теэд байрладаг газарынь уйтан, олон хүнэй хабаадалгатай уншалгануудые хэхын аргагүй. Мүнөө дээрээ дасан бариха талаар ажал ябуулжа байнабди. Хабаровскын хизаарай губернаторай зарлигаар 4,7 гектар талмайтай газар үгтөө. Тиигэжэ мүнөө Амгалан ламынгаа ударидалга доро барилга хэхэдэ хэрэгтэй саарһа дансануудые бүридхэжэ байнабди. Дасамнай имагтал буддын шажанда шүтэдэг зоной бэшэ, харин Алас Дурнын можо нютагуудай олон тоото аяншалагшадай хүрэхые хүсэдэг газарнуудай нэгэн болохо гэжэ найдахаар. Орос гүрэнэймнай эгээ зүүн тээхи дасан болохо. Айлшадай буужа хонохо газар, буряад эдеэ хоол дурадхаха кафе барихаар түсэблэнэбди. Юрэдөө, һүзэгшэд мүргэлшэдтэ, аяншалагшадта ба эндэхи зондошье зорюулагдаһан томо комплекс болохо ёһотой.    

- Мүнөө дээрээ ямар ажалнууд хэгдээд байнаб?

- Тиимэ ехэ юумэ хэжэ үрдеэдүйл байнабди. Газартай болоһомнайл ехэ. Теэд тэрэнээ тойруулаад, хорёо бариха хэрэг гараад байна. Гадна мүнгэ алтаар туһалха хүнүүдые бэдэрнэбди. Барилгын ажал бэе дээрээ даажа абаад, эмхидхэлэй хүдэлмэри ябуулха хүн хэрэгтэй. Эгээ түрүүн юу хэхэб, удаань ямар юумэндэ орохоб гээд, ажалаа шата шатаар хубаарилһан түсэбтэй, саарһа дансануудтай болохо ёһотойбди. Тиимэһээ энэ асуудалдамнай Буряад ороной засаг баряашад анхаралаа хандуулжа, Хабаровскын хизаарай губернатортай хамта манай дасаниие харгалзалга дороо абаад, барилгыень хинажа байгаа һаань, һайн байгаа гэжэ һанагдана. 

 - Буряадуудһаа гадна үшөө хэд дуганда ябадаг бэ?

- Хабаровскын буддын шажантанай тоодо бидэнэй хажуугаар тува, хальмаг арадай түлөөлэгшэд ородог, гадна ородуудшье бии. Владивосток болон ойро дүтын бусад хотонуудһаа зорюута мүргэхэеэ ерэдэг хүнүүд баһал олон. Харин Буряад оронһоо гарбалтай зоной тоо Хабаровскын хизаарта мянгаад болодог юм. Үндэһэтэнэйнгөө ехэ-ехэ һайндэрнүүдые сугларжа тэмдэглэдэгбди: жэл бүри Сагаалганайнгаа найр наада, намартаа Сурхарбаанаа эмхидхэдэг заншалтайбди. Иигэжэ харилсахадаа, түрэл нютагаа ошоод ерэһэндэл, сэдьхэлдэ дулаан болодог. Баян гэгшын соёлтой, бахархал түрүүлмэ түүхэ намтартай арадай түлөөлэгшэд гээшэбди, нэрэ солыень хухалангүй, дээрэ үргэн ябаха ёһотойбди гэжэ бодогдодог лэ даа. Иимэ хэмжээ ябуулгануудай ашаар залуу үетэндөө, үри хүүгэдтээ ёһо заншалаа дамжуулнабди.     

- Эдэ бүхы хэмжээ ябуулгануудые танай хүтэлбэрилдэг «Тоонто» гэһэн нэгэдэл эмхидхэнэ ха юм. Зүб гү?

- Зүб. Буряадуудай нэгэдэл албан ёһоор 2019 ондо «Тоонто» гэһэн нэрэтэйгээр бүридхэгдөө һэн. Урдань тэрэ «Гэсэр» гээд байгаа. 2010 онһоо 2017 он болотор тэрэниие Чимит-Доржо Мархадаевич Гомбоев хүтэлбэрилжэ ябаһан юм. Тэрэ Яруунын аймагһаа гарбалтай. 1970 ондо иишээ ерэжэ, Хабаровскын гүрэнэй бэеын тамирай дээдэ һургуулиин оюутан болоһон байгаа. Харин 1981 онһоо СССР-эй Дотоодын хэрэгүүдэй яаманай мэдэлэй Хабаровскын милициин дээдэ һургуулида багшалаа. Өөрөө сүлөөтэ барилдаагаар спортын мастер, педагогикын эрдэмэй кандидат, доцент юм. Полковник зэргэтэй. Чимит-Доржо Мархадаевич түрэл нютагтаа аргагүй дуратай, буряад түрэһэндөө ехэл омогорходог хүн юм. Нютаг зоноо суглуулжа, һайндэрнүүдые эмхидхэхэ гэжэ кредидшье абаха баатай болодог байһан тухайгаа хөөрэдэг.        

- Теэд мүнөө ямар мүнгөөр ажалаа ябуулнабта?

- Жэл бүри Хабаровскын хизаарай Засагай газар Сагаалганай найр наада эмхидхэхыемнай мүнгэ һомолдог. Буряад оронһоо мэдээжэ дуушадые, зүжэгшэдые уридагбди. Хотын ажаһуугшад энэ һайндэртэмнай ехэл дуратайгаар ябадаг. Угайдхадаа билет абаха хэрэггүй – түлөөһэгүйгөөр оруулна ха юмбибди. Тиимэһээ залаар дүүрэн зон суглардаг. Сагаалганайнгаа найр хэдэн үдэр соо тэмдэглэдэгбди. Дугандамнай заатагүй хурал хурагдадаг. Элдэб мүрысөөнүүдые, тэрэ тоодо онлайн-гуримааршье, эмхидхэнэбди. Заншалта ёһоороо, шагай наадан, һээр шаалга зоной һонирхол татадаг. Илалта туйлагшадые тайзан дээрэ гаргажа, шагналнуудые барюулдаг, солыень дуудадагбди. Гадна сугларһан зондо буряад дархашуулайнгаа уран бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн дэлгээжэ харуулдагбди, үндэһэн буряад хубсаһа үмдэжэ, гэрэл зурагаа буулгуулха арга боломжо олгодогбди, шагай нааданай дүримүүдые заажа үгэдэгбди, буряад буузаараа хүндэлдэгбди. Харин һайндэрэйнгээ түгэсхэлдэ гар гараа барилсан дүхэриглэжэ, ёохороо хатардаг һайхан заншал тогтоонхойбди.

- Бэрхэнүүд лэ байнат! Үшөө ямар хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэнэбта? 

- Сурхарбаанаа намарай эхин һарада үнгэргэдэгбди, юундэб гэхэдэ зундаа олонхимнай амархаяа ябашана ха юм. Өөһэдөө мүнгэ суглуулжа, хүүгэдэй лагерь хүлһэлжэ абаад, һайндэрээ эмхидхэдэг заншалтайбди. Эгээ түрүүн хабаадагшаднай бэе бэетэеэ танилсадаг, хаана, юу хэдэгээ хөөрэжэ үгэдэг. Юундэб гэхэдэ, жэл бүри шэнэ хүнүүд, илангаяа оюутан залуушуул, нэмэжэ ерэнэ ха юм. Удаань мүрысөөнүүдэй эхилхэдэ, улам дүтэ харилсаан болодог юм ааб даа. Сурхарбаан хадань заатагүй барилдаан, һур харбалга, шагай наадан, һээр шаалга гэхэ мэтын үндэһэн зүйлнүүдээр тэмсээнүүдые үнгэргэхэ гэжэ оролдодогбди. Иимэ хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэхэ гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ юм ааб даа. Өөрынгөө ажалай хажуугаар сүлөө сагаа гаргажа хэнэ ха юмбибди. Теэд нютагайхидайнгаа уулзажа баярлахые харахадаа далижадаг, дам саашаа шэнэ түсэбүүдые табижа эхилдэглди даа. Мүнөө дээрээ сугларха газаргүй байһамнайл уйдхартай. Хэмжээ ябуулгануудые эмхидхэхынгээ урда тээ уулзажа, энэ-тэрэ асуудалнуудые зүбшэлсэхэ, бэлэдхэл хэхэ хэрэгтэй болоно ха юм. Үшөө өөрын ансамбльтай болохоёо һананабди. Дасанаа барихадаа, тэрээ руугаа байрлаха юм бэшэ аалди даа. Харин мүнөө дугандаа гү, али «Батор хоол» гэжэ буряад кафедэ сугларнабди.       

- Нээрээшье, таанаднай буряадуудаа түлөөлжэ, Хабаровскын хизаарта арадайнгаа соёл урлал харуулжа байна ха юмта даа.

- Тиимэ. Манай «Тоонто» гэһэн нэгэдэл Хабаровскын хизаарай Арадуудай ассамблейн бүридэлдэ ородог юм. Тэрээнтэй хамта «Палитра наций» гэһэн ехэ нааданда, «Достояние нации» гэһэн гоохон дангинануудай мүрысөөндэ, «Этнокрай» гэһэн һайндэртэ хабаададагбди. Мүнөө жэл Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай Илалтын 80 жэлэй ойдо зорюулагдаһан хэмжээ ябуулгануудта оролсообди. Тэрээнһээ гадна Үсөөн тоото үндэһэн арадуудай эблэлтэй холбоо харилсаатайгаар ажалаа ябуулдагбди. Жэшээлхэдэ, һаяхана «Легенды Севера» гэһэн уулзалга үнгэргэжэ, айлшадые буряад арадайнгаа соёлтой танилсуулаабди, үндэһэтэнэйнгөө эдеэ хоол буйлуулжа хүндэлөөбди. Юрэдөө, буряад арадайнгаа ёһо заншал ба соёл урлалтай эндэхи зониие танилсуулха талаар үүсхэл гаргаха, эдэ эмхинүүдтэй хамтаржа, элдэб хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэ түсэбтэйбди. Гадна Гүрэнэй номой сантай, Алас Дурнын уран зурагай музейтэй харилсаа холбоо  тогтоонхойбди. Нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, хотынгоо ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаадахые оролдонолди даа.   

- Танай ажалда залуушуул хэр зэргэ хабаадана бэ?

- Мүнөө жэл би залуушуулай бүлгэм байгуулааб. Тэрээндэмни 150-яад хүн, гол түлэб, оюутад ба һая дээдэ һургуули дүүргэһэн хүбүүд, басагад оронхой. Түрүүшээр өөрөө тэрэ бүлгэмые ударидажа, залуушуулые бэе бэетэеэ танилсахыень, хоорондоо харилсаа холбоотой, хэн хэндээ туһатай байхыень дурадхаа һэм. Ехэ дуратайгаар тэдэмни суглараа. Мүнөө Диана Дугаржапова гэжэ басаган тэдэнэймни удамаршаниинь болонхой. Залуушуулаа дахуулаад, элдэб хэмжээ ябуулгануудта хабаадана. Саг үргэлжэ волейболоор һорилгонуудые хэнэ. Мүнөө жэл мүрысөөндэ оролсохо гэжэ бэлдэжэ байна.

- Өөр тухайгаа болон нэгэдэлэйнгээ эдэбхитэн тухай хөөрэжэ үгыт даа.

- Хабаровск хото гэр бүлөөрөө зөөжэ ерэһээрнай, дүрбэн жэл боложо байна. Үбгэмни Баталан хамгаалгын яаманда алба хэдэг юм, подполковник зэргэтэй. Харин би өөрөө фармацевтическэ компанида ажалланаб, гурбан басагаднай һургуулида һурана. Наашаа ерэһэн сагһаа хойшо буряадуудайнгаа нэгэдэлэй ажалда хабаадажа эхилээ һэм. Ябаһаар хүтэлбэрилэгшэнь болооб. Манай нэгэдэлэй гол баялигынь гэхэдэ, эдэбхитэй, урагшаа һанаатай, ямаршье үүсхэл дэмжэхээр бэлэн байдаг гэшүүднай болоно. Тэдэнэйнгээ хэхэ ажал хубаарилжа, даабари үгэхэ, мүн үшөө олон хүниие хүдэлмэридөө оролсуулха гээшэ тон шухала гэжэ бодохо байнаб. Нютагаймнай зон манай хэдэг ажал тухай мэдэнэ, хэрэгтэй болоходонь, дэмжэлгэ үзүүлнэ. Мүнөөшье СВО-гой сэрэгшэдтэ гэжэ һайн дураараа мүнгөөр туһалжа байнал даа.       

- Зай, һүүлшымни асуудал: ажалаа улам ашаг үрэтэйгөөр ябуулхынтнай түлөө ямар юумэн дутанаб?   

- Саашаа урган хүгжэхэ гээ һаа, өөрын байратай болоогүйдэмнай аргагүй. Тэндэ суглардаг, үхибүүдтэеэ хэшээлнүүдые үнгэргэдэг, хэмжээ ябуулгануудтаа бэлэдхэл хэдэг, зохёохы уулзалгануудые эмхидхэдэг байха һэмди. Үшөө нэгэ һанааемни зобоодог асуудал гэхэдэ, буряад дэгэлтэй зомнай үсөөн. Эндэ-тэндэ наада табиха болоходоо, үмдэхэ хубсаһа бэдэржэ зобонобди. Энэ ушараар Буряадай Соёлой яаманһаа туһа гуйжа, бэшэг бэшээ һэм. Харюу үшөө ерээдүй байна. Харин даб дээрээ эгээ шухала хэрэгнай хадаа дасанай барилга болонол даа. Хуули ёһоной асуудалнуудые шиидхэхэ, мүнгэ алта һомолхо, барилгын талаар зүбшэл заабари үгэхэ аргатай зон байгаа һаа, дэмжэг лэ даа. Мүнөө дээрээ Хабаровск хотодо ажаһуужа байһан бүхы буряадууд, буддын шажантан бүгэдөөрэн ёһо заншалаа сахиха, соёл урлалаа хүгжөөн дэлгэрүүлхэһээ гадна, дасан бариха хэрэгтэ өөрынгөө хубита оруулха гэһэн хүсэлтэй байнал даа.  

Улаан-Үдэ – Хабаровск – Улаан-Үдэ