​Ангажа, хатажа байнабди

Ааяма нажарай хаһа түлэг дундаа. Зарим нютагуудта хэдэн һарын туршада дуһалшье бороон үгы. Һүүлшын үдэрнүүдтэ Буряад ороноймнай урда аймагуудаар, энээнһээ урид үзэгдөөгүй гэхээр аадар бороон адхаржа, хүн зониие хүлгүүлбэ. Жэшээнь, Бэшүүрэй аймагта ехэнхидээ халуун ороноор адхардаг (тропический ливень) аадар шууяад гараба. Юрэдөө, эндэнь урдажа, тэндэнь дүрэжэ байна хабди даа.

Халуунай хаһа

Байгаалиин жама ёһоор бүхы юумэн эрьелдэжэ, дабтагда­жа байдаг юм даа. Хэдэн жэ­лэй туршада хура бороотой, үертэй жэлнүүд үнгэрөө һаань, саашанхи жэлнүүдынь ган гасуур болодог. Байгша ондо угаа халуун нажар гэнтэ орожо ерээ, Эхэ ороноймнай олон можо нютагуудта тайгын ехэ түймэрнүүд соробхилно. Анханһаа хойшо малша арад, таряашан ажал­шад байгаалиин үзэгдэлһөө сэхэ дулдыдадаг ажамидаралтай ха юм. Буряадаймнай таряашадай тариһан талха таряан ургажа гарахатаяа са­суу халуун наранда шатажа байна ха даа. Буряадаймнай мэдээжэ хүдөө ажалшан, мэргэжэлтэн ажалайнгаа хэрэгээр хүдөө нютаг гаража хүдэлхэ үедөө халуун наранай элшэ доро үндэгэ шаража туршаба.

- Ай, бурхан, ямар халуун бэ! Энэ халуунда үндэгэшье шарахаар, - гэжэ суг хүдэлдэг нүхэрни хэлэбэ. Тиихэдэнь би тодожо абаад: «Тур­шаад үзэел?» – гэбэб. Өөртөө абажа ябаһан хэмжүүр (термометр) гарга­жа, агаарай, газарай дулааниие хэм­жэбэбди. Агаарта 37, харин газарта 70-71 градус халуун гэжэ термометр харуулба. Таряашадай байрада ошо­жо, үндэгэ, ургамалай тоһо, хубардаа асаржа, туршалгаяа эхилбэбди. Гал дээрэ шаража байһандал шаршага­нажа байгаагүй, тиигэбэшье хэдэн сагай үнгэрһэн хойно үндэгэнэй са­гааниинь болоо, шарань нэгэ бага түүхэй. Ехээр эдеэлхэеэ һанаһан хүнэй үлэ дарахаар. Үшөө хэды сагай туршада иимэ халуун үдэрнүүд тог­тобол, таряашад хохидолдо орохонь, - гэжэ Намжил Бадмаевич Мардваев хэлэнэ.

Намартаа баян ургаса хуряажа абаха найдалтай таряашад хүндэхэн байдалда орохонь гээбы даа.

Хүхэ номин нуурнуудаараа суурхаһан сэлгеэ номин Яруунада мүн лэ бороон үгы. Минии оюутан ябахадаа танилсаһан басаган гэр бүлөөрөө хүдөө ажахы эрхилдэг ажалтай. Тэрэ һаяхана шатажа дүрэһэн тала гүбээгэй зураг буулгаад харуулба.

- Жэл бүхэндэ нэгэ газарта ерэжэ, бултадаа зурагта ородог заншал­тайбди. Нёдондо хэһэн зураг энэ, харин мүнөөнэйхинь иимэ, - гэжэ зэргэсүүлээ.

Түрүүн харуулһан зурагтань хүхэ, ногоон үнгын сэсэгүүд һалбарна, ха­рин хоёрдохи зурагтань хагдарһан тала даа.

Оройдоо бороон ороногүй

Баргажан голдо энэ жэлдэ ехэ хуурай, тала дайда таһа хатажа бай­на. Харгыгаар гүйлгэлдэһэн түмэр агта унаануудай һүүлээр бурьяһан тооһон амаргүй бодоно. Баянгол нютагһаа урагшаа оршодог тайгада бүхэли һарын туршада ойн түймэр боложо байна. Тэрэ түймэрэй утаан хоёр хадын хоорондо дүүрэн таража уняартана.

- Үүлэн обооржо, мэнэ-мэнэ бо­роон орохонь гэхэдэ, гэнтэ бодоһон һалхин туужа арилгана. Энэ хабарһаа оройдоо бороон үгы. Үндэһэндөө хатаһан ногоон яажа ургахаб? Үбһэ хулһаяа сабшажа абахамнай бэр­хэтэйхэн боложо байна. Уһа голой эрьеэр, намагтай газарта ургаа болоһон үбһэеэ сабшаха сагай ерэ­хэдэнь, хура бороон орожо һаатуулха байха. Халуун нажарай болоходо, хаал харганаа, һөөг модоншье ха­тана, уһа голой хэмжүүр доошолно. Иимэ уларилай тогтоходо, багахан­шье ошонһоо түймэр болохо арга­тай. Тайгада болоһон түймэр ганса­шье модо һалгаана бэшэ, хэды ехэ ан амитад хохидоноб, - гэжэ дүршэл ехэтэй ангуушан, малшан Радна Доржиев хэлэнэ.

Сагай уларил хубилаа

«Майн 1-дэ шунгажа эхилдэг һэмди», - гэжэ бидэнэй багада манай аба, эжын үетэд хэлэгшэ һэн. Бидэ өөһэдөө һургуулиингаа һүүлшын хонхын һүүлээр шунгалгынгаа хаһа нээдэг бэлэйбди. Харин мүнөө май һарын һүүлээр хүн зон дабхар үмдэеэ тайлаадүй ябана ха юм. Хабар нама­рай нюрган ута болоо, үбэлдөө тии­мэшье хүйтэн болоногүй гэжэ адаг- ланабди. Бүхы юумэнэй түргэдэһэн сагта байгаалимнайшье өөрынгөө зан абари хубилгана гү?

Буряад-монгол арад зон хэ­дэн мянгаад жэлэй туршада мал адууһанайнгаа бэлшээри бэдэржэ, нүүдэл ажамидаралтай байһаниинь мэдээжэ. Мүнөө бидэ ехэдээл һаа нажаржаан, үбэлжөөн гэжэ байраяа һэлгэнэбди. Һуурижаһан байдал­тай болоходоо, бороогоймнай дуһал алтанһаа үнэтэйгөөр һанагдана ха юм.

Гандаа гэжэ байдаггүй

- Танай нютагта бороон ороно гү? – гэһэн асуудал табижа, хэдэн танилнуудтаа хонходобоб. Түнхэнэй аймагай Хойтогол нютагай эдэб­хитэй ахатан Дэлгэр Падановтай ган гасуур, адуу мал тэжээлгэ тухай хөөрэлдэбэбди.

- Манай нютагта ган гасуур гэжэ байдаггүй. Үдэшэндөө бороон ад­харбашье, үдэрынь наран гараад, угаа һайнаар үбһэн ургадаг. Ой тай­гаар жэмэс, һамар гэхэ мэтэ ургамал­нууд үрэжэлтэй гарадаг. Холо бэшэ оршоһон Хэрэн тосхон тад ондоо уларилтай. Эндэмнай үбэлдөө дулаа­хан, зундаа бороотойхон өөрын онсо уларил тогтонхой. Үбһэ ногооной һайн ургаа һэн хойнонь мал адууһан түхэреэн жэлдэ бэлшэнэ. Урдандаа колхоз, совхозой үедэ амаргүй һайн таряа хуряажа абадаг һэмди, - гэжэ хүндэтэй ахатан хэлэнэ.

Урайни холын сагһаа мүнөөшье болотор буряад-монгол арад түмэн хада ууладаа, уһа голойнгоо эзэдтэ үргэл мүргэл хэжэ, уула обоонуудаа тахижа ябаа гээшэбди. Монгол туур­гатан Эхэ байгаалидаа гамтай ябагты гэжэ хэзээдэшье үхибүүдээ һургадаг һайхан заншалтай. Байгаалимнай арад зонойнгоо гуйлта дуулажа, даамайхан бороо сүршэхэ бэзэ гэжэ найдахаһаа ондоо юун байхаб.