«СЭСЭН УХААНАЙ ДАЛАЙ»

2025 оной июлиин 6-да лтэ Багша, дипло­мат, Нобелиин шангай лауреат XIV-дүгээр Далай ламын 90 наһанай ойн баяр тэмдэглэгдэнэ.

Алтан дэлхэйдэ мүндэлхэдэнь...

XIV-дүгээр Далай ла­мын алтан дэлхэй дээрэ мүндэлхын урда тээ эжынь хоёр ногоон саһата арсаланууд ба яларан толорһон сэнхир хүхэ үнгэтэй луу дээрэ агаарта ниидэнэ гэжэ зүүдэндээ үзэһэн байгаа. Тэнгэриин гурбан амитад һабарнуудаа духадаа наманшал­жа баряад, тэрээндэ энеэбхилэн дохёо һэн ха. Һүүлдэнь үзэлшэдэй тайлбарилһаар, луу - Гэгээн түрэлтэ, харин саһата арсаланууд тэрээн­дэ шэнэ түрэлэй харгы зам харуул­жа ябаһан «нечунг» гэһэн нангин үзэл үзэгшэд байһан ха. Эжынь Үндэр түрэлтэ хүбүүнэй мүндэлхэеэ байһаниие тэрэ дары ойлгоһон аад, гансал Далай ламые түрэхэеэ байнаб гэжэ ухаан бодолдоо оруулаагүй һэн.

Тэрэ юрын ажалша малша бүлэ хүндэ хүшэр байдалтай байһан юм. Үшөө Далай ламын мүндэлхын урда жэгтэй гайхалтай ушарнууд болоһон юм. Сонам Цамо гэжэ гэрэй эзэн, Далай ламын эсэгэ, хүндөөр үбшэлөөд, хоёр һарын туршада хэб­тэри болоһон байгаа. Үшөө бүхы эд зөөринь болохо арбан гурбан мори­дынь булта үхэжэ, ехэ гарза үзүүлһэн юм. Тэрэнэй хажуугаар ган гасуур­тай, шэрүүн мүндэртэй жэлнүүд то­хёолдожо, таряалангуудынь хосо­роо һэн ха. Тиигэжэ «Кумбум» гэһэн дүтын дасанай санаартанай эдеэ хоолоор хангажа туһалһанай хүсөөр амидырһан түүхэтэй.

Үүрэй сайхын урда тээ

«Лхамо Дондуп (ерээдүйн Далай лама) эртэ үглөөгүүр, үүрэй сайхын урда тээ, түрэһэн юм», - гэжэ эжынь дурсалганууд соогоо бэшэһэн. Тэрэ үедэ хоёр һарын туршада хүндөөр үбшэлжэ хэбтэһэн эсэгэнь гэнтэ оройдоошье үлбэрэй хэбэргүй боло­жо бодоод, ехэ гайхуулаа һэн. «Юрын хүбүүн бэшэ. Дасан руу шаби болго­жо үгэхэбди», - гэжэ тэрэ хэлээ бэлэй.

Тиигээд хүбүүнэй түрэһэн сагһаа эхилжэ, гэр бүлын байдал эгсэ һайн тээшээ хубилжа эхилээ һэн: бороо хура орожо, таряалангууд һалбаржа, элбэг дэлбэгэй үүдэн сэлигдээ һэн ха.

Дики Цэринг гэжэ нэрэтэй эжынь хөөрэһөөр, Лхамо Дондуп бусад үхибүүдһээ онсо ондоо абари зан­тай байһан. Ехэ гунигтай, хододоо гансааран байха дуратай, хубсаһаяа ба нааданхайнуудаа бусадһаа холо нюудаг һэн ха. Тиихэдээ иигэжэ хэ­лэдэг байгаа: «Би Лхаса ошохоёо хэрэгсэлнүүдээ суглуулнаб». Хэн нэгэнэйдэ айлшан ошоходоо, ган­сал эжынгээ сай ууһан аягаһаа уу­даг, унтадаг оронойнгоо хушалта дэбисхэрнүүдые эжыһээ бэшэ хэн­дэшье барюулдаггүй бэлэй. Үшөө бишыхан Лхамо Дондуп хараал шэрээл табиһан, тамхи татаһан хүнүүдтэ дурагүй, дүтүүр хэбтэһэн бургааһа модо абаад, тэдэниие сохихо һэдэлгэ хэдэг һэн ха.

Түрэһөөр нэгэ наһатай болоод, хэлэндэ һая орожо байһан аад, тусгаар ондоо абари зантай, хурса ха­расатай хүбүүхэнһээ олон бүдүүн хүнүүд түбэгшөөдэг байһан.

«Минии эрхи ба дамаари!»

Лхамо Дондуп хүбүүнэй хо­ёртой байхада, тэрэниие Гэгээн түрэлтэ Далай ламын хубилгаан гэжэ тодорхойлһон байна. Далай ламын шэнэ түрэл бэдэржэ ябаһан бүлэг ламанар гурба дахин гэртэнь ерэһэн байгаа. Түрүүшын хоёр да­хин ерэхэдээ, ябаһан хүсэл зоригоо мэдүүлээгүй. Харин гурбадахияа буужа ороходоо, Лхамо Дондупой наадажа байһан верандын углууда хоёр ошорнуудые табиба ха. Хүбүүн нэгэ ошорые хажуу тээшэнь табяад, нүгөөдыень гартаа барижа, бууһан Кхецанг Римбүүшын нюргыень тоншоһоной удаа иигэжэ хэлэһэн байгаа: «Энэ минии ошор. Та юундэ энээнииемни абаабта?».

Саашадаа үшөө гайхалтай ушар болоһон юм. Бишыхан Лхамо Дон­дуп Кхецанг Римбүүшын зузаан арһан мүргэлэйнь хубсаһан доро га­раа хээд, дотор самсаһаань татаһан гэдэг. Эжынь тэрэ дары хүбүүгээ зэ­мэлжэ, болюулхые һэдэбэ ха. Теэд хоёртой хүбүүхэн Римбүүшын самса дороһоо эрхииень гаргаад: «Энэ ми­нии эрхи!» – гэжэ соносхоһон. Кхе­цанг Римбүүшэ урдаһаань: «Энэ хуу­шан эрхи, би шамда шэные үгэхэб», - гэжэ зөөлэхэнөөр харюусаһан бай­гаа. Теэд Лхамо Дондуп эрхииень хүзүүндээ үмдөөд, бусааха хэбэргүй байһан юм. Һүүлдэнь Кхецанг Римбүүшын хэлэһээр, тэрэ эрхи XIII- дугаар Далай ламын бэлэг байгаа.

Тэрэл үдэшэндөө ламанар Лха­мо Дондупые эжытэйнь хамта дуу­дажа, үшөө нэгэ шалгалта гаргаһан түүхэтэй. Шэрээ дээрэ хоморой ам­татай шэхэртэй аягын хажууда хоёр эрхи ба хоёр дамаари табигдажа, хүбүүндэ шэхэр абахыень дурадхаг­даа һэн ха. Лхамо Дондуп нэгэ шэхэр абажа, эжыдээ барюулаад, өөрөө ла­манарай хажууда һууһан байгаа.

Түбэдэй заншалаар, бага балшар үхибүүд ехэшүүлэй ба лама санаартанай хажууда һуудаггүй, харин доогуур, хүлэйнь дэргэдэ һуудаг. Теэд эжынь хэлэһээр, Лхамо Дондуп нялха бага наһанһаа томоотой маягаараа илгардаг, оройдоо хүнэй хүлэй хажууда һуудаггүй һэн ха. Тэрэ ушараар: «Ши үхибүүгээ һургаалгүйгөөр, муугаар хүмүүжүүлнэш», - гэжэ эжынь зэмэлүүлдэгшье байһан. Саашадаа хоёртой Лхамо Дондуп хүбүүхэн амтатай шэхэртэ оройдоошье анхарангүй, шэрээ дээрэ хэбтэһэн эрхи ба дамаари хоёрые абаһан гэдэг. Тии­хэдээ XIII-дугаар Далай ламын аба­жа ябаһан хэрэгсэлнүүдые алдуугүй шэлэһэн байгаа. Тиигэжэ 16 үхибүүд сооһоо Лхамо Дондуп жэншэдгүй эрхимээр шалгалта гаража, Далай ламын хубилгаан гэжэ баталагдаһан намтартай.

Тэрэнэй өөрын хөөрөөгөөр, бага балшар наһандаа V-дугаар Далай ламын хуби заяантай холбоотой үнгэтэ гоё зүүдэнүүдые харадаг байһан.

Сэнхиидэ заларба

1940 оной февралиин 22-то 5 наһатай Лхамо Дондуп Гэгээн түрэлтэ Далай ламын сэнхиидэ залагдаһан намтартай. Тиихэдээ тэрээндэ Дже­цун Джампел Нгаванг Йеше Тензин Гьяцо - «Агууехэ Энэрхы сэдьхэлтэн», «Сэсэн ухаанай Далай» гэһэн нэрэ олгогдоһон юм.

- Лхаса хотын дасан хиид хүрэжэ ерээд, бишыхан хүбүүмни нэн түрүүн тэндэ байһан олон ханзанууд согуур юушьеб бэдэржэ эхилээ һэн, - гэжэ эжынь хөөрэнэ. - Одоошье олоод, хоргойгоор орёолтотой би­шыхан тэбхэр торхо гаргаба. «Энэш­ни юун бэ?» – гэжэ асуухада: «Энэ тор­хо соо шүдэн хадагалаатай», – гэжэ харюусаа һэн.

Тиигээд торхоёо нээжэ харуулха­дань, досоонь, нээрээшье, XIII-дугаар Далай ламын шүдэн байһан юм.

Балшар наһатай Далай лама ур­дын Наланда гэһэн алдар суута дасан хиидэй буддын шажанай һургуулида һуража эхилһэн. Уран зураг, уран шүлэг, урлал, бодолой гүйсэ – логико, санскрит хэлэ бэшэг, зурхай, эмнэл­гын хэрэг г.м. эрдэмүүдые шудалхын хажуугаар, эгээл шухалань, буддын шажанай гүн ухаанай эрдэм үзэжэ эхилһэн.

1959 ондо 23 наһатай Далай лама эрхимээр шалгалтануудые барижа, буддын гүн ухаанай эрдэмэй дээдэ шатын – Геше Һаарамбын зэргэдэ хүртэһэн.

Нобелиин шангай лауреат

1940-1959 онуудта тэрэ Гэгээн түрэлтэ Багшын нангин үүргэнүүдэй хажуугаар Түбэд гүрэнэй зонхилон Толгойлогшо байһан.

Түбэд ба Хитад гүрэнүүдэй хоо­рондохи дошхон тулалдаануудай, шанга тэмсэлэй байдалда улад зо­ной энхэ тайбанай, эб найрамдалай ба байгаалиие хамгаалгын талаар асари ехэ аша габьяа гаргаһанай түлөө 1989 ондо XIV-дүгээр Далай лама Нобелиин шанда хүртэһэн юм.

1980-яад онуудһаа Гэгээн түрэлтэ элдэб эрдэмтэдтэй хамта психологи, нейробиологи, квантова физикэ, кос­мологи гэһэн эрдэмүүдээр хамтын шэнжэлэлгэнүүдые ябуулдаг. Буд­дын шажанай санаартанай бисал­галнууд дээрэ үндэһэлһэн гайхам­шагта үзэгдэлнүүд, хүнэй гүн ухаанай нюусанууд ба хизааргүй арга болом­жонуудынь мүнөөнэй аппарадууд дээрэ шэнжэлэгдэжэ, гайхамшагта нээлтэнүүд хэгдэдэг. Тэрээнһээ гадуур Түбэдэй дасануудай һуралсалай газарнуудта байгаалиин эрдэмдэ ха­баатай хэшээлнүүд оруулагдаһан.

1991 ондо Россида буддын шажа­най гүрэнэй дүүрэн эрхэтэ шажануудай тоодо оруулагдаһаар тэбхэр 250 жэл гүйсэһэн. Тэрэ сэмүүн сагта, шажан мүргэлэй дахяад һэргээгдэжэ эхилээд байхада, XIV-дүгээр Далай лама Буряад орондо заларһан юм. Энэнь хадаа буддын шажанай саашанхи һэргэн хүгжэлтэдэ хэмгүй ехэ һайн нүлөө үзүүлһэн.