«Наадан-Сурхарбаан» наяран сууряатаа

Заншалта болоһон зунай һайндэр үнгэрһэн амаралтын үдэрнүүдтэ Буряадтамнай наярба. «Наадан-Сурхарбаан» бүхы аймагуудай түлөөлэгшэдые суглуулжа, тамирай найман зүйлөөр абаргануудые элирүүлбэ. Гадна «Агуу Илалта» гэһэн уран һайханай харалгын гол тоглолто эмхидхэгдэжэ, олон тоо­то сугларагшадые баярлуулаа.

Урда жэлнүүдтэ найр наадан Улаан-Үдэ хотын Түбэй ста­дион дээрэ үнгэрдэг байгаа. 14 жэлэй саана ашаглалгада тушаагдаһан стадион мүнөө түрүүшынхиеэ заһабарилагдажа эхилэн­хэй. Тэндэ футболой талмай, гүйхэ зүргэнүүдэй хушалта һэлгэгдэнэ. Тиимэһээ ёһотой буряад нааданууд­та шэнэ талмай зохёогдоһон байна. Үшөө совет үеһөө хойшо Дээдэ Он­гостойн сэбэр агаарта Сурхарбаанай һайндэр бологшо һэн. Уласай ипподром хүсэд заһабарилагдаагүйшье һаа, тэндэ мори урилдаанай хэмжээнүүд хоёрдохи жэлээ эмхидхэгдэ­жэ байна. Харин бусад зүйлнүүдээр тэмсээнүүд Этнографическа музейн дэргэдэ үнгэргэгдөө.

Буряад Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо, хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой сайд Амгалан Дармаевай тэмдэглэһээр, шэнэ тал­май олондо һайшаагдаа. Нааданда оруулагдаһан буряадай заншалта зүйлнүүд хүдөө ажахы хүгжөөлгэдэ туһатай юм.

«Агуу Илалта»

Иимэ нэрэтэй уран һайханай ха­ралга-конкурс үнгэргэгдөө гэжэ ур­дахи дугаартаа дуулгаа һэмди. Удха шанартай харалгада хабаадаһан аймаг бүхэнэй түлөөлэгшэд бэлиг шадабарияа «Наадан-Сурхарбаа­най» үедэ харуулаа. Муяын муници­пальна тойрогой, Северобайкальск хотын түлөөлэгшэд зорюута ерэжэ, үргэн дэлисэтэйгээр болоһон хэм­жээ ябуулгада хабаадаһаниинь һайшаалтай. Холын айлшад 200 мянган түхэригөөр шагнагдажа, 3-дахи ша­тын дипломдо хүртөө. Баһал дүтын бэшэ Түнхэнэй аймагай артистнарта мүн лэ 3-дахи шан барюулагдаа.

2-дохи шатын шангуудые Улаан-Үдэ хотын болон Сэлэнгын аймагай түлөөлэгшэд абаһан байна. Тэдэ 300 мянган түхэригөөр урмашуулагдаа. Гол шан 500 мянган түхэриг Хэжэн­гын аймаг абажа, бэлиг шадабари­тай байһанаа дахинаа гэршэлээ.

Буряад Уласай Арадай Хура­лай Түрүүлэгшэ Владимир Павлов, соёлой сайд Соёлма Дагаева гэг­шэд түрүү аймагуудта шангуудые барюулһан байна.

- «Агуу Илалта/Великая Победа» гэһэн харалгадамнай бүхы аймагууд, бүхы нютаг һууринууд ехэ оролдосо­тойгоор хабаадаһандань, бултанда баярые хүргэнэбди, - гэжэ Соёлма Дагаева хабаадагшадта хандаһан байна.

Үргэн дэлисэтэйгээр болоһон хэмжээ ябуулгые Уласай уран бэ­лигэй түб эмхидхээ. Тэдэнэй ажал бүхэроссиин хэмжээндэ үндэрөөр сэгнэгдэжэ, хүмүүжүүлгын талаар эгээл эрхим 30 хэмжээ ябуулгын тоодо ороо.

- Бүгэдэ арадуудай һайндэрнай шэнэ талмай дээрэ үнгэргэгдэнэ. Тамиршад, зүжэгшэд энээндэ ехэ ба­яртайнууд. «Наадан-Сурхарбаанай» ашаар ёһо заншалнай һэргээгдэн хүгжөөгдэнэ, эндэ олоор хабаада­жа байһан залуу халаанда дамжуулагдана, - гэжэ Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Владимир Павлов амар­шалгын үгэнүүд соогоо тэмдэглээ.

Золтой захааминаархин

«Наадан-Сурхарбаанай» үедэ мүрысөөнүүд тамирай юһэн зүйлөөр үнгэргэгдөө. Хажуугаарнь «Баргай наадан», «Талаан тобшо наадан» гэһэн зүйлнүүд олоной анхаралда дурадхагдаа.

Эрын гурбан нааданай тоодо оро­дог бүхэ барилдаагаар, һур харбал­гаар, мори урилдаагаар абсолютна чемпионой нэрэ зэргэдэ Захаами­най аймагай түлөөлэгшэд хүртэһэн байна.

Мори урилдаанай гол шан абаг­шын нэрэ 21 километр зайда урилдаанда элирүүлэгдээ. Эдир Алдар Бадархаевай жолоодоһон «Ёжик» гэжэ нэрэтэй хүлэг түрүүлжэ ерээ. Эзэниинь Этигэл Николаев болоно.

- Манай Захааминай аймагай хүлэгүүд уласай Сурхарбаанда, «Алтаргана» нааданда нэгэшье дахин шүүжэ туршаагүй. Ганса хүдөөгэй тамирай наадануудта нэгэ дахин илалта туй­лаа һэмди. Тиимэһээ бидэ ехэ баяр­тайбди, - гэжэ Захааминай аймагай захиргаанай хүдөө ажахын таһагые даагша Амгалан Батуев хэлэнэ.

Бүхэ барилдаанай талмай дээрэ түрүү һуури эзэлэгшэд табан шэгнүүртэ элирүүлэгдээ. Хэжэнгын аймагай Алдар Бальжинимаев, Же­лезнодорожно районой Константин Цыренов, Захааминай аймагай Ти­мур Мункуев, Сэлэнгын аймагай Зо­ригто Цырендондопов, Баргажанай аймагай Кирилл Эрхитуев гэгшэд өөр өөрын шэгнүүртэ диилэжэ гараа.

Шэгнүүр бүхэндэ шангай һуури эзэлһэн тамиршад абсолютна чем­пион болохын түлөө тэмсээ. Гол уул­залгада хоёр мэдээжэ барилдаашад оролсоо. Захааминай аймагай Рин­чин Санжиев Улаан-Үдэ хотын Совет­скэ район түлөөлһэн Балдан Цыжи­повэй нюрга шоройдуулжа, гурбада­хияа «Наадан-Сурхарбаанай» абарга боложо тодорбо.

Буряад һурша номоор харбалгаар Захааминай аймагай түлөөлэгшэд һүүлэй хэдэн жэлдэ шалгар­на. Гэхэтэй хамта абсолютна чемпионой нэрэ зэргэдэ хүртэхын түлөө финалда заха холын аймагһаа уг гар­балтайшуул оролсоно. Энэшье удаа тэндэхи дүрбэн тамиршан тэмсээ. Һүүлшын 8-дахи шатын удаа гурба­ниинь тон адли 11 очко оноо. Эдэ хэд бэ гэбэл, суута Бальжинима Цырем­пилов, Зэдын аймагые түлөөлһэн Ба­тор Далаев, Сандан Бадмаев гэгшэд болоно. Үшөө хоёр годли табиһанай удаа Сандан Бадмаев Бальжинима Цыремпилов хоёр баһа адли очко­той байгаа. Тиигэжэ удаадахи хоёр годли абаргые элирүүлээ. Хэниинь эрхимлээб гэхэдэ, дундахи ласти тудаһан Сандан Бадмаев.

- Шагдар Александрович Хазагае­вай ба Пурбо Владимирович Цыденовэй ударидалга доро һур харбал­гаар Үлэгшэндэ бэеэ һорижо эхилээб. Һургуулиин һүүлээр олон жэлдэ харбаагүйб. 2022 ондо шэ­нээр бэеэ һорижо эхилээб. Бага наһанаймни бэлэдхэл эндэ туһалжа, харбалгадаа түргөөр дадааб. 2023 болон 2024 онуудай Сурхарбаанай финалда хабаадажа, Бальжинима Цыренжапович ахатандаа диилдээб. Харин мүнөө одоошье илалта туйла­баб. Үшөөшье энээндэ этигэнэгүйб. Юуб гэхэдэ, финалай эхиндэ аргагүй муугаар харбааб, - гэжэ мэргэн Сан­дан Бадмаев хөөрэнэ.

«Эрын гурбан наадан»

Иимэ нэрэтэй мүрысөөн «Наадан-Сурхарбаанай» бүридэлдэ 2023 ондо оруулагдаа һэн. Тэрээндэ хабаадагшад барилдажа, һурша номоор харбажа, морёор гүйлгэжэ шадаха ёһотой юм.

Хоёр жэл соо абаргын нэрэ зэр­гэдэ барилдаанай һоригшо Баир Батомункуев хүртэһэн байна. Энэшье удаа тэрэ түрүү һуурияа алдаагүй. Һур харбалгаар болон мори урилда­агаар тэрэ 1-дэхи һуури эзэлээ. Баир Бороевич хадаа барилдаанай мэдээжэ һоригшо юм. Шэхэ хатуутай ша­бинарынь ганса Ород гүрэн дотороо бэшэ, мүн уласхоорондын хибэс дээ­рэ шалгарна.

- Барилдаанай мүрысөөндэ аза талаангүй байшооб. Юуб гэхэдэ, түрүүшын уулзалгада Чингис Ухи­новтай дайралдааб. Чингис хадаа шанга бүхэ барилдаашан юм. Мүн су­могоор, хапсагайгаар шадамар бэр­хээр барилдана. Өөрынгөө һурша номоор харбанаб. Энээниие нүхэдни намда бэлэглээ һэн. Тиимэшье ехээр һорилго хэжэ үрдеэшьегүй һаа, илалта туйлааб. «Торпеда» гэжэ нэрэтэй хүлэгөөрөө үнинэй урил­даануудта хабааданаб. Энэ морин ёһотойл нүхэрни болоо, - гэжэ Баир Батомункуев хөөрэнэ.

Жэл бүри шэнэ нэрэнүүд

Һээр шаалганай мүрысөөн хоёр үдэр үргэлжэлөө. Эндэ бүхы аймагуудай 200 гаран тамиршад хабаадаһан байна. Бэеэ даанги болоһон энэ зүйл «Наадан-Сурхарбаанай» бүридэлдэ 2014 онһоо оруулагдаа һэн. Энэ хугасаада абсолютна чемпионой нэрэ зэргэдэ хоёр дахин хэншье хүртэжэ шадаагүй. Харин энэ удаа шэнэ абар­га тодороо. Энэ хэн бэ гэхэдэ, Хяаг­тын аймагай Буда Бадмаев болоно.

Буда Бадмаев Цагаан Шулуута һууринһаа уг гарбалтай юм. Багаһаа хойшо волейбол наадаха дуратай. 2019 ондо һээр шаажа эхилээ.

- Хурамхаанай аймагһаа уг гарбал­тай, Агын тойрогто мүнөө ажаһуудаг Элбэг Ламажапов нүхэрни һээр ху­халхыемни дурадхаа. Тэрээнһээ хойшо тон ехээр дурлашооб. Олон тоото мүрысөөнүүдтэ хабаадажа шүүгээшьегүй һаа, һээр шаалгаяа орхи­хоёо һананагүйб. Хада бурхад эрмэл­зэлыемни сэгнэжэ, энэ амжалта нам­да бэлэглээ гээд һанагдана. Тиимэ ехээр һорилго хэдэгби гэжэ хэлэхэ аргагүйб. Юуб гэхэдэ, Буряад орондо мүрысөөнүүд олоор эмхидхэгдэнэ. Тиимэһээ дадалаа алдангүй ябанаб­ди, - гэжэ абарга Буда Бадмаев хэлэ­нэ.

Зунай эхин июнь һара Буда Бад­маевта ехэ амжалта асараа. Урдахи долоон хоногто тэрэ түрүүшынгээ илалта Захааминай аймагай Хурта­га һууринда туйлаа. Долоон хоногой удаа «Наадан-Сурхарбаанда» шалга­раа.

Шатарай оньһо оложо...

80 хүн 18 командын бүридэлдэ оруулагдажа, шатарай мүрысөөндэ хабаадалсаа.

Эхэнэрнүүдэй дунда үнинэй за­луу басагад түрүүшүүлэй тоодо оролсодог болонхой. 2024 ондо «Наадан-Сурхарбаанда» болон Бү- гэдэ буряадуудай «Алтарганада» шалгарһан Мария Хамнуева «Буряад Уласай үндэһэн арадуудай та­мирай зүйлнүүдэй мастер» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Энэ­шье удаа Мария амжалтатайгаар наадажа, абажа боломоор 7 очкогой 7-е абажа шадаа. Номина Дармаева, Виктория Будаева гэгшэд шангай һуури эзэлһэн байна.

Урда жэлнүүдтэ шалгарһан эрэшүүл мүнөө жэлэй тэмсээндэ түрүүшүүлэй тоодо орожо шадабагүй. 16 наһатай Батор Жамбалов түрүүлээ. Шатарай ветеран Африкан Андре­ев шангай 2-дохи һуури эзэлээ. Дмитрий Ангаров 3-дахи һуурида гараһан байна.

Эрэшүүлэй болон эхэнэрнүүдэй дунда хоёр түрүү һуури эзэлэг­шэд абсолютна чемпион болохын түлөө мүрысэнэ. Батор Жамбалов түрүүшын уулзалгада Номина Дар­маевае шүүгээ. Мария Хамнуева хүндэтэ аха захатан Африкан Андреевые илажа, олониие гайхуулаа. Юуб гэхэдэ, «Наадан-Сурхарбаанай» финалда эхэнэрнүүд үни удаанай наадаагүй. Мэдээжэ шатаршан Инна Ивахинова оройдоол нэгэ дахин фи­налда гаража шадаһан байгаа.

Һүүлшын уулзалгада Батор Жам­балов диилэжэ, «Наадан-Сурхарбаанай» эгээл залуу абарга боложо то­дороо. Батор хадаа Улаан-Үдэ хотын 33-дахи гимназида һурана, 11-дэхи класста ороо. Гимназиингаа командатай «Ариг Ус» теле-субагай эм­хидхэдэг «Великолепная пятёрка» нааданда үнгэрһэн хабар түрүүлжэ гараа.

Шууд теннистэй танилсалга

Шэрээгэй теннисэй тэмсээнүүд анха түрүүшынхиеэ «Наадан-Сурхарбаанай» бүридэлдэ оруулагдаа. Шууд теннистэ хэн нэгэ очкоо абааб, тэрэ шүүнэ. Тиимэһээ ехэ һонирхолтой наадан боложо үгэнэ.

Буддын шажанай заншалта Санг­хын дид-хамба лама Дагба Очиров энэ нааданай федерациие ударида­на.

- Найр нааданда ерэгшэдые һонирхуулха гэжэ оролдообди. Өөһэдын хүсөөр медальнуудые, кубогуудые бэлдээбди. Хабаадагшаднай нэрэ обогоо буряад угалзатай фут­болконууд дээрэ бэшээд наадаа, - гэжэ Дагба лама мэдүүлнэ.

Һонирхол татама мүрысөөндэ нэрэ солотой мастернууд олоор хабаадаһан байна. Теэд тэдэ түрүүлжэ шадаагүй. Баир Сулаев болон Евге­ния Лунева гэгшэд түрүүшын чем­пионууд болобо. Гайхалтайнь гэхэдэ, Байгал шадарай аймагай түлөөлэгшэ Евгения Лунева оройдоол жэлэй саана теннисэй ракеткэ гартаа абаа.

Шагай нааданай нюуса

Этнографическа музейн эгээл гоё газартань шагайшад суглараа. Юуб гэхэдэ, хуһан модонуудай дунда ша­гай нааданай шэрээнүүд табигдаа. Иимэ байдалай оршондо шагайн дүрбэн зүйлөөр наадан эмхидхэгдээ.

Абсолютна чемпионой нэрэ зэр­гэдэ хүртэхын түлөө мүрысөөндэ шэглэл бүхэндэ шангай һуури эзэ­лэгшэд хабаадаа. Эндэ ялас гэмэ амжалта Хориин аймагай Буламай һургуулиин шаби Арсалан Мархюев туйлажа, нааданай абарга болоо.

Бүхы юһэн зүйлэй удаа Захаами­най аймагай команда түрүү һуурида гараа. Ивалгын аймагай түлөөлэгшэд шангай 2-дохи һуури эзэлээ. 2024 ондо эдэ хоёр команда шалгараа һэн гээд һануулая. Нёдондо 3-дахи һуурида гараһан Сэлэнгын аймагай тамиршад мүнөө жэл 4-дэхи һуури эзэлхэ баатай болоо. Хэжэнгын ай­магайхид шангай 3-дахи һуурида га­ража шадаа.