507
Түгэсхэл
Анхан түрүүн Аргали тосхондо хүрэжэ, аха дүү поэдүүд Жамбаловуудай нютагаархидтай уулзажа, хуушан ба шэнэ шүлэгүүдээ уншаа hэмди. Удаань Агын аймагай түбтэ оршодог Согто-Хангилай колхоздо манай гэр бүлѳѳрѳѳ ажаhууhан нютагай зонтой литературна уулзалга хэhэн байнабди. Тиигээд лэ Агын, Могойтын, Дулдаргын аймагуудай олонхи колхозуудаар уран зохёолой уулзалгануудые үнгэргэхэеэ ябадаг болобо гээшэбди. Үнѳѳхи хуушан машинаараа үбэл зуншье hаань, үдэр hүнишье hаань, ойрыншье дүтыншье hаань, харгыгаар гүйлгэдэг hэмди.
Һүдэнтэ тосхоной клуб соо уулзалга болоо hэн. Энэ уулзалгада Ж.Б.Балданжабон, Ц-Ж. Жимбиев, аха дүү Арсалан Жамбаловууд хабаадаа. Уулзалга бүхэмнай ехэ hониноор үнгэрдэг байгаа. Бидэнэй үгэ хүүрыемнай хүнүүд шэмээгүйгѳѳр шагнаха, элдэб эсын асуудалнуудые hурадаг hэн. Харин манай одхон поэт Сэдэбэй уншалгые улад hонирхон шагнадаг гээшэ hэн ха:
Наhан намай яаруулна,
Саhан hаншагым сайруулна,
Хүлэг моримни соёрно,
Хүтэл дабаанда аярна.
Зүгѳѳр зүрхэнэйм зүргѳѳр
Лугшана шуhам түргѳѳр,
Зүгѳѳр сэдьхэлэйм оёороор
Дугшана наhам шүлэгѳѳр…
Тиигэжэ табяад онуудаар, hүүлшыншье жэлнүүдээр уншаха дуратай юм hэн, баарhан, хайшаашье яарадаг байгаа юм даа. Залуу поэдэй шүлэгүүдые альга ташалгаар угтадаг байhан юм.
Сэдэб дүүтэн ѳѳрынгѳѳ нэгэ ном намда бэлэглэхэдээ, иигэжэ бэшэhэн юм, энэнь ехэл зүйтэй байгаа:
«Сэдьхэл зүрхэнэй
Сэсэгые барилсан
Ябаhамди…».
Иимэл байhан юумэл даа: Сэдэб Жамбаловнай - ёhотойл поэт, журналист, уран бэлигтэн, үнэхѳѳрѳѳ дүрбэн тэгшэ хүн», - гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо Цыден-Жап Жимбиев бэшэнэ.
Үхибүүдтэ зорюулагдаhан зохёолнууд
«Манай буряад уран зохёол Сибириин арадуудай уран зохёолнуудтай жэшэбэл, дутуу бэшэ, харин үлүү хүгжэлтэ абаһан, ямаршье талаараа, илангаяа уран найруулгын, удхынгаа талануудаар урид гараһан, ямаршье арадуудай, тэрэ тоодо ород арадай уран зохёолһоо дутуу бэшээр хүгжэһэн уран зохёол ха юм», - гэжэ эрдэмтэн, профессор Саян Жимбеевич Балданов «Уран зохёолоймнай урасхал хайшааб?» гэжэ статья соогоо бэшэнэ.
Буряад уран шүлэгшэд заншалта ёһоороо инаг дуран, Эхэ орон, алтан Хангай, амидаралта байгаали г.м. сэдэбүүдтэ зорюулжа, олон тоото шүлэгүүдээ бэшэһэн байна. Тиихэдэ хуушан янзаар, үнгэрһэн маягаар бэшэ, харин мүнѳѳ эрхэ байдалай эрилтэ хангахаар, шэнэ үеын үхибүүдэй шэхэнэй хужар, сээжын баяр ба нюдэнэй шэмэг болохоор бэшэһэн байна.
Юрэнхы дээрээ буряад уран зохёолой хүгжэлтын урасхал хүүгэдэй уран зохёол тээшэ шэглэхыень ехэтэ анхаралаа хандуулха ёһотойбди. Саашадаа ямар янзаар хүгжэхэб, ямар шэглэлтэй байхаб гэһэн асуудалнуудые ѳѳһэдтѳѳ табижа харюусахамнай лабтай.
Мүнѳѳ үеын хүүгэдтэ зорюулһан номуудшье, зохёолнуудшье дээрэ дээрэһээнь гаража байдаг. Нэрлэбэл, буряад, ород хэлэн дээрэ Борис Хатов, Эрдэни Дугаров, Галина Базаржапова-Дашеева, Дулгар Доржиева, Нина Ленхобоева-Артугаева, Светлана Нестерова, Анна Виноградова, Татьяна Григорьева, Дарима Самбуева-Башкуева, Андрей Мухраев гэгшэд шүлэглэмэл маягаар зохёолнуудаа бүтээжэ гарганхай.
Таанадта мүнѳѳ дурдагдажа харуулха сэдэб хадаа онсо бэлигтэй уран шүлэгшэ Цыдып Жамбаловай гүнзэгы удхатай шүлэгүүдынь олоной анхаралда обёорогдоһон, алибаа ушарта уншагдажа, дурсагдажа, гүйсэдхэгдэжэ эхилээ юм.
«Цыдып Жамбалов буряад арадайнгаа баян шэмэгые, онсо ѳѳрын түхэл маягые, үри хүүгэдэй ѳѳһэд хоорондоо дэлгээдэг харилсаае зохёолнууд соогоо харуулна. Тиихэдээ түрэл буряад арадайнгаа үеһѳѳ үедэ наринаар сахижа ябаһан заншал заабари, нангин шүтѳѳн болохо ёһо гуримайнгаа удха узуур гүнзэгыгѳѳр, сэдьхэл хүдэлгэмэ, үнэншэмэ зохидоор харуулжа шадаа», - гэжэ культурологиин эрдэмэй кандидат Дулмажаб Цынгуева бэшэнэ.
Жэшээнь, «Хоёр самса» гэжэ шүлэг соогоо ёһотойл арадайнгаа «ажана байдалай дуушан» байһанаа гэршэлээ. Шүлэгэй удха хүрэһѳѳр лэ юрын байдалай шэнжэ харуулна: түрэһэн эхэ хойто эсэгэ хоёройнгоо айлшалаад бусаха дээрэнь хүбүүн Буряадайнгаа ёһо түшүүлэн, хойто эсэгэдээ 2 самса бэлэглэнэ. Энэнь ямар удхатайб? «Түрэһэн эсэгыемни үгылүүлэнгүй намайе хараһан хойто эсэгэмни 2 самса үмдэхэ ёһотой» гэһэн заншал хүнэй сэдьхэл уяруулма хүсэтэй байна. Хүнэй хүбүүе ѳѳрын хүбүүнһээ ѳѳрэгүйгѳѳр хүмүүжүүлжэ шадаһан хойто эсэгэдэ, энэ ашыень сэдьхэлээрээ сэгнэжэ шадаһан хүбүүндэ соло дурдаха дуран хүрэнэ.
«Дайнай үедэ болоһон уулзалганууд» гэһэн сэдэб сооһоо абаа һаа, Цыдып Жамбаловай бэшэһэн «Уулзалга» гэжэ шүлэг хүнэй сэдьхэлэй уян хэлбэрхэй хүбшэргэйе дайрахаар байна. Эртэ урда сагһаа хойшо морин хүлэг 5 хушуу малай нэгэн болоно. Энэ шүлэгэй гол герой Митэб Паршинов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай гал дүлэн соо дайлалдажа ябахадаа, нютагайнгаа морин эрдэни Ута Сагаан боротой уулзашана. Морин хүлэгынь нютагайнгаа хүниие танижархёод, үүрһээн, үүрһээн урдаһаань байба. Энэ шүлэгэй найруулга уярха уйлахаар даа, шүлэглэмэл мүрнүүдыень дахин дахин уншахаар даа.
Гансал Ута Сагаан боро
Газар нютагаа бусаагүй,
Бэшэг саарһаншье ерээгүй,
Бии, үгыншье дуулдаагүй.
Хүнгэн хүлтэй, һайн зантай,
Хүн шэнги ухаатай
Ута Сагаан боро мориндоо
Уран шүлэгѳѳ баринам даа.
Иимэ удхатай зохёолнуудые ахамад ангиин һурагшадай үзэхэ уран зохёолой ном соо оруулаа һаа, һайн байгаа. Эдэ шүлэгүүдэй удхаар манай үеын үхибүүдэй сэдьхэл тэниглэн боложо зѳѳлэржэшье магадгүй. Мүнѳѳ үеын үхибүүдтэ элдэб темэдэ зорюулагдаhан зохёолнуудые уншалгын урда тээ экскурси үнгэргэхэдэ болоно. Үхибүүдтэеэ сугтаа уншахаяа байhан зохёолойнгоо удхаhаа дулдыдан, хэшээлээ ондоо тээшье үнгэргэхэдэ hайн. Жэшээнь, Ц. Жамбаловай «Уулзалга» гэжэ шүлэгые үхибүүдтэй сугтаа уншахынгаа урда тээ Загарайн аймагай дэбисхэр дээрэ оршодог «Табан хушуу малай» хүшѳѳгэй дэргэдэ гү, али Дээдэ Онгостойн сэсэрлигтэ оршодог адуу моридой үзэсхэлэн дээрэ шүлэг дурадхажа, уншажа болоно. Экскурсиин үедэ багша hурагшадайнгаа зохёол hайнаар хадуун абахын тула, экскурсиин hайгаар шэнэ мэдээсэлнүүдые үгэжэ, текст соо ушарха ойлгогдоогүй үгэнүүдэй удхатай танилсуулжа, зохёол хадуун абалгыень үргэдхэнэ.
Бага, дунда наһанай ангиин хүүгэдтэ «Мүрысѳѳн», «Хоргодолсоон», «Нюдэндѳѳ шэлтэй хурьган», «Эшэгээдэй», «Гүлгэхэн», «Эрдэмтэй хүбүүн» г.м. шүлэгүүдэйнь дээжэ уран зохёолой хэшээлнүүдэй хүтэлбэридэ ороо һаань баярлахаар һэн. «Хоргодолсоон» гэжэ шүлэг соогоо сугтаа наадажа байhан үхибүүд эбтэй эетэй, хэн нэгэнээ мэхэлэнгүй наадаха байгаа гэhэн удхатайгаар бэшэнэ. Тэршээ, ѳѳрын зантай Эшэгээдэй хүбүүн хүгшэн эжынгээ үгы байхада, үбгэн баабайнгаа үгэ дуулахаяа болёод байhанаа, гэмэ алдуугаа мэдэржэ, аляа зангаа орхижо, үгэ дууламгай болоно.
Үхибүүд багадаа элдэб энеэдэтэй аашануудые гаргадаг, томо хүнүүдэй hанаандаашье hанаагүй үйлэнүүдые хэжэрхидэг байна. «Батууха», «Эрдэмтэй хүбүүн» гэhэн үхибүүдтэ зорюулhан шүлэгүүд тэрэ энеэдэтэй ушарнуудта хабаатай юм. Уран һайхан үгын хүсѳѳр һурагшадые хүмүүжүүлжэ, уран зохёолой шэдитэ орон руу үхибүүдые уряалха - манай багшанарай уялга.
Уран зохёолой үзэсхэлэн үнгэргэһэн шэнгеэр багша бэлэдхэлэй хүдэлмэринүүдые зохёоно. Уран зохёолшын ажабайдалтай танилсуулна, уран зохёол сэдьхэл зүрхѳѳрѳѳ хадуун абалгада бэлэдхэл ябуулна, уран зохёолой удха ойлгон абахадань, уран найруулгануудай лексическэ удха шанар тайлбарилна, хѳѳрэлдѳѳ эмхидхэнэ ба словарна хүдэлмэри (толиёо һэхэжэ уншахыень) заабарилна.
Уран зохёол үхибүүд сэдьхэлээрээ мэдэржэ, ойлгожо, зохёолой дүрсэ байгуулһан уран аргануудтай танилсажа байхадаа, оршон тойронхи байдалаа зүбѳѳр сэгнэжэ һурана. Үхибүүдэй мэдэсэ, оюун бэлиг гоё һайхан найруулгатай уран зохёолой хэлэнһээ һабагшалан, һурагшадай хүгжэхэ, болбосорхо ябадалдань айхабтар ехэ нүлѳѳ үзүүлдэг.
«Цыдып Жамбалов хадаа үнэн зүрхѳѳрѳѳ түрэл буряад хэлэндээ, «ургажа ябаһан улаан бургааһад» - үхибүүдтэ ехэ дуратай хүн юм һэн. Бэшэһэн зохёолнуудынь хадын булаг шэнги харьялжа, талын булаг шэнги талаараа дүүрэн сорьёлон урдажа байгаал даа», - гэжэ Үбэр Байгалай хизаарай поэт Михаил Вишняков бэшээ һэн.
Буряадай дээдэ һургуулиин ба дунда һургуулиин багшанар, эрдэмтэд, уран зохёолшод ба шүлэгшэд «Буряад хэлэ Буряад Уласта сахин хүгжөөхэ» гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй программын (хүтэлбэриин) хэмжээндэ Буряад Уласай Соёлой яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр үхибүүдтэ зорюулжа бэшэһэн зохёолшодой бүтээлнүүдые нэгэ ном соо согсолон хэблэгдэжэ гараха ажал ябуулаа һаамнай, ехэл урагшатай байха һэн гэжэ һанагдана.
Сэдэб Жамбаловай сэдьхэлэй мүрнүүд
Сээжэ зүрхыемнай доһолгон хүлгөөнэ.
Самаряан шүлэгүүдэйнь залаа сэсэгүүд
Сэнхир талыемнай бүрхөөн шэмэглэнэ.
Дүрбэн тэгшэ бэлигтэйшүүлэй нэгэн,
Дууша, шүлэгшэ хүнэй наһан
Найман эсэгын наран доро
Нангин дээжэ - номууд болон бадараа.
«Нюдэндөө шэлтэй хурьгахан»,
«Нара буляалдаан» - наһанай урилдаан,
Үдэшэ бүриин наадан - «Хоргодолсоон»
Үхибүүдтэ бэлэг – шүлэгүүд мүндэлөөл даа!
Нина ЛЕНХОБОЕВА-АРТУГАЕВА, Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряад Уласай арадай поэт
Ранее
