​Түрүүлэгшэ

Түрүүлэгшэ ... Аймаг зоной, нютаг нугын урда харюусалгатай, эдэ бүгэдын эрилтыень хангаха үндэр үүргэтэй тушаалта нюурые иигэжэ нэрлэдэг. Мүнөө минии хөөрөөнэй гол нюур хадаа иимэ хүнүүдэй нэгэн мүн.

Гончик Жамсаранович Жамсаранов эдлэһэн наһанайнгаа, хэһэн, бүтээһэн хэрэгэйнгээшье хэмжээгээр манай тойрог дотор түмэнэй түрүү, олоной орой болоод ябана. Дайн байлдаанай гал дүлөөр соробхилһон, дариин утаагаар анхилһан 1943 ондо хүрэжэ ерэһэн хонин жэлэй эхиндэ Зүдхэлиин сомоной Могойто гэжэ газарта Дарижабай Жамсаран Сэсэгэй Бальжимаа гэгшэдэй гэр бүлэдэ ахатамнай одхон үри боложо, оршолон дэлхэйн нара хараһан намтартай.

Тэрэ гэһээр 77 жэлэй хугасаа соо алтан дэлхэйн хүрьһэ махан, хэды олон гутал элээгээб даа? Тэрэнь тоогүй. Зүгөөр Гончик Жамсарановичай наһанайнь намтар, хэһэн хэрэгынь эли. Тиимэһээ эдэ бүгэдэ дээрэ тогтожо, үргэн олон уншагшадай анхарал татая даа.

Хүдөө ажахыһаа таһараагүй

Үнеэдэй үүгэнээн, хонидой маараан соо үлзы хөөрхэн үхибүүн наһаниинь, һанаандань мартагдашагүй һургуулиин һайхан жэлнүүд һубарин үнгэрөө. Түрэл нютагһаань холо олон абын хүбүүд басагадые бөөмэйлэн суглуулһан Тугшанай долоон жэлэй һургуулида һураһан жэлнүүдынь ахатанай зүрхэ сэдьхэлдэ мүнөөшье мартагдахаар бэшээр хадуугдаһан байна. Номдоо бэрхээр һурадаг Гончик 1956 ондо тойрогой бусад эрхим шабинартай хамта аласай холо оршодог пионернүүдэй «Артек» лагерьта амарха аза талаанда хүртэһэн юм. Саашадаа тэрэ эрдэмэй далайн хэды гүнзэгыень мэдэрхэ хүсэлтэй байһандаа, Табтаанайн дунда һургуулида арбадахи ангиие амжалтатай дабажа гараа.

Үнгэрэгшэ зуун жэлэй 60-аад онуудай үеэр манай тойрогто залуушуулые заал һаа хүдөө ажалда дүршүүлхэ гэһэн хүдэлөөн үргэнөөр дэлгэрһэн гээшэ. Тиимэһээ партиин идхалгаар, комсомолой уряагаар хэдэн олон хүбүүд, басагад хүдөө колхоз, совхозуудта ошожо ажалладаг заншалтай байгаа. Гончик Жамсарановай үетэниие энэ уряа алгадаагүй. Теэд һургуули хэхэ хүсэлтэй байһан үетэниинь Зүдхэлиин ажахы ошожо, һү һаалида хүдэлхэ эрмэлзэлээр багашаг лэ байгаа ха. Гансал Гончик тиишэ ошожо, ехэнхи наһаяа хүдөө ажахыда зорюулха замайнгаа эхи эндэ табиһан гэхэдэ, алдуу болохогүй. Нютагтаа нэгэ жэл хүдэлһэнэй удаа округой сэрэгэй комиссариадай эрилтээр Агада жолоошоной 3 һарын курсада орожо, тэрэнээ амжалтатай түгэсхэбэ. Тэрэ үедэ авто-хүлэгэй амыень татаха шадалтай болоһон хүбүүдые агаарай онгосо жолоододог лётчигуудтай сасуулмаар һэн. Зүгөөр автомашина жолоодожо, олоной атаархал татажа үрдингүй, тэрэл намараа сэрэгэй албанда татагдажа, Алас Дурна зүгтэ гурбан жэлэй туршада алба хэжэ, намтарайнгаа хуудаһа шэнээр ираа.

Сэрэгэй алба хэжэ ябахадаашье, Гончик Жамсаранов хүдөө ажахыһаа холодожо шадаагүй. Залуу сэрэгшэн Казахстанай Кокчетау можо таряа хуряалгада эльгээгдэжэ, ажалай амташье таняа, газар дайдашье үзөө. Таряа хуряалгада шалгарһан Гончик КСЛМ-гэй ЦК-гай Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдажа, олоной манлайда ябаха одо заяагаа гэршэлээ.

Сэрэгэй албанһаа табигдахадаа, залуу хүбүүн авто-хүлэгөө жолоодон, барагдахагүй ехэ ажалай гүн соогуур гаралсаа, нютаг оронойнгоо үнэр элдинииень бэе дээрээ мэдэрээ. Эхэ нютагайнгаа баялиг улам хүгжөөхын түлөө гансал автомашина жолоодохо гээшэ бага гэжэ уураг тархиингаа уршалаада хадуужа абаа. Тиигэжэ дээдэ һургуулида орожо, эрдэм шудалха гэһэн эрмэлзэл тэрэнэй толгойһоо гарахаяа болибо. Тэрэ үедэ колхозой правлениин түрүүлэгшээр хүдэлжэ байһан Самбо Цыренович Дугаржаповта удангүй энэ зорилгоор мэдүүлгэ бариба. Буряадай хүдөө ажахын институдай агрономическа факультедтэ һураха хүсэлтэйень түрүүлэгшэ мэдэхэдээ, мэдүүлгэдэнь «зүбшөөхэ» гэжэ гараа табяа һэн ха. Гончик Жамсаранов бэлэдхэлэй хоёр һарын һургуули гараһанай һүүлээр шалгалта тушаажа, оюутан болоһон гээшэ. Олон ушаралта ябадалнуудаар элбэг оюутанай табан жэл үнгэржэ, 1971 ондо дээдэ эрдэм шудалһан дипломтой болобо. Буряадай ниислэлдэ эды жэлнүүдтэ байхадаа, залуу хүбүүн хубиин хэрэгтэ анхаралаа хандуулхаяа мартаагүй. Дээдэ һургуули дүүргэхынгөө урда жэл хонгор һайхан Хориин аймагта тоонтотой залуу багша Дулмажаб басага һамга абажа, гэртэхинээ, түрэл гаралаа баярлуулһан байна. Тэрэ гэһээр Жамсарановтан 50 жэлэй туршада ганзага нэгэдэн, зоболон жаргалаа адли тэгшэ хубаалдан ябанад.

Магтаалтай ажал

Гэр бүлэ болоһон «эрдэмтэ агроном, агрохимик, почвовед» мэргэжэлтэй залуу Гончик Жамсаранов түрэл нютагаа бусажа, «Родина» колхоздо участогай агрономоор ажаллахадаа, хүрэһөөр лэ өөрын һанал бодолтой, газар таряаланда түрүү онол арга нэбтэрүүлхые оролдодог мэргэжэлтэн байһанаа гэршэлээ.

Би 1970 гаран онуудай һүүл багаар, Агын радиогой сурбалжалагша ябаха үедөө, Гончик Жамсарановичтай түрүүшынхиеэ уулзаһан байнаб. Тиихэдэ тэрэ «Родина» ажахын ахамад агрономоор ажаллажа байгаа. Нэгэ үдэр сугтаа газар таряалан дээгүүр ябажа, ажалтайнь танилсахадаа, газарһаа бүхэ үндэһэтэй, даалгагдаһан ажалдаа харюусалгатайгаар хандадаг, ажалаа эрдэм ухаанай эрилтээр ябуулдаг хүн гээшэ ха гэһэн тобшолол хээ бэлэйб.

Илангаяа минеральна үтэгжүүлгэ зүбөөр хэрэглэбэл, эсэстэнь ашаг үрэнь ехэ гэжэ зүбөөр ойлгоһониинь һайшаалтай. Тиигэжэ шулуундал хатуу үтэгжүүлгэ буталжа, жэжэ болгоод, сабшалан дээгүүр, кукурузын, зелёнкын полинуудта тараагаа. Гадна үбһэ ногоо ургуулдаг Михаил Коровиной сабшалангай 10 гектар талмайда туршалга хэбэ. Ногооной сэсэглэжэ байха үедэ тэрээнээ сабшажа, һүүлдэнь минеральна үтэгжүүлгэ хаяжа уһалаад, эсэстэнь гектарай 24 центнер ногоо хуряажа, каротин элбэгтэй тэжээл бэлэдхэжэ, колхозой түрүүлэгшэ Норбо Доржиевай магтаалда хүртэһэнөө Гончик Жамсаранович мартадаггүй.

Зүгөөр тэрэ таамаг магтуулхын түлөө бэеэ зобоодоггүй хүнүүдэй нэгэн. Минии хэлэгшые иимэ баримта гэршэлнэ:

- «Родина» колхозой ахамад агрономой тушаалда ажаллажа байгааб. Тэрэ жэлдэ ажахыдамнай ургаса муугаар ургаа һэн. 5400 гектар тарилгын талмайһаа гектарай 2,2 центнер орооһото ургаса хуряагаа һэмди. Тойрогой хэмжээнэй суглаа хуралдаанда ябажа үзөөгүй хүн түрүүлэгшэеэ дахажа, намарай эсэсээр тиимэ хуралдаанда ошолдобоб. Партиин окружкомой секретарь В.И.Масюков элидхэл хэхэдээ, тойрог тон ехэ ургаса ургуулжа, гектарай 17 центнер таряа хуряаһан Хара-Шэбэрэй Кировэй нэрэмжэтэ, тон бага – гектарай 2,2 центнер таряа абаһан Зүдхэлиин «Родина» колхозуудые сасуулан, жэшээ болгон дурдахадань, адаг дүн туйлаһан ажахын ахамад агроном ябаһан би эшэһэндээ, газар доро орохоор бэлэн байгаа һэм, - гэжэ нэгэтэ һониноороо хубаалдаа һэн.

Һаял ахамад агрономой тушаал эзэлһэн Гончик Жамсарановай гэмыньшье үгы байгаал даа. Энээнэй һүүлээр тэрэ таряан ажалай технологи һайжаруулхын түлөө бүхэли үбэлдөө ажаллаа, ажахын тоосоондо бүхы һалбаринуудаа оруулаа, механизаторнуудтай таряан ажалда шэнэ онол арга нэбтэрүүлхэ зорилгоор хэшээл үнгэргөө. Энээнэй ашаар намарынь колхоз гектарай дунда зэргээр 8 центнер таряа хуряаһан байна. 1974 ондо – гектарай 10 центнер, 1975 ондо – 12 центнер, 1976 ондо – 14 центнер таряа хуряажа, ажахын таряанай 5 тоог соо билтарма орооһон байдаг болоо бшуу.

Гадна огородой ургамал, хартаабха, капуста ургуулха талаар ахамад агроном ехэ ажал ябуулжа, һанаһандаа хүрэһэн юм.

Ажалда эдэбхитэй, ниитын хэрэгһээ арсадаггүй хүниие нютаг зон, дээдын засаг зургаан обёороод лэ байдаг. Тиигэжэ олоной идхалгаар Гончик Жамсаранов намын гэшүүндэ кандидадаар, удаань гэшүүнээр абтахадаа, хүршэ Шандалиин Свердловэй нэрэмжэтэ колхозой партийна эхин эмхиин секретаряар һунгагдажа, тэндээ гурбан жэлдэ ажаллаа. Удаань партиин райкомой зууршалгаар нютагаа бусаад, ажахынгаа намын хороониие толгойлоо. Энэ харюусалгатай тушаалда нютагаархидайнгаа, мүн дээдын засагай этигэл найдабариие бодото ажал дээрээ харюулжа шадаа.

1981 ондо партиин Дулдаргын райкомой зууршалгаар Гончик Жамсаранов Үзөөнэй Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр һунгагдажа, 6 жэлэй туршада хүдэлхэ үедөө ниитэ гэшүүдтэеэ ехэнхидээл үгэеэ ойлголсоод хүдэлжэ, ажахыгаа хүгжэлтын шэнэ шатада гаргажа шадаа. Тиигэжэ Үзөөнэй Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой ажалай дүй дүршэл олондо дэлгэрүүлхэ үүргэтэй областиин хэмжээнэй хуралдаан эндэ үнгэргэгдэжэ, ажахын хэрэгүүд алад саагуур мэдээжэ болоо бэлэй. Малай тоо толгой олошоруулха, газар ажал эрдэм ухаанай үндэһэн дээрэ ябуулжа, таряа талха, огородой эдеэ, хартаабха, һү, мяха, нооһо ехээр үйлэдбэрилхэ хэрэг хангажа шадаа. Үзөөн һууринай түхэл шарай үдэрһөө үдэртэ гоё һайхан боложо захалаа. Эдэ амжалтануудта түрүүлэгшын хубита түбхын түрүүн сэгнэгдээд лэ байдаг.

Тойрогые даагаад...

Гончик Жамсарановые гүрөөһэтэйхэн хүтэлбэрилэгшэ гэжэ областиин Засагай газарта ойлгоо һэн бэзэ. 1987 оной нарата үдэр тэрээниие партиин окружком дуудаба. Намын хорооной нарин бэшэгэй нэгэ дугаар дарга В.И.Шкаровский өөртэйнь хөөрэлдэжэ, окргүйсэдкомой түрүүлэгшын тушаалда хүдэлхыень дээдын газарта зүбшэһэн тухайгаа хэлэбэ. Колхозой түрүүлэгшэ ехэ округой дарга болохом гэжэ ойлгоходоо, нилээд бахардаад абаа. Теэд яахаб, партиин дурадхалда арсаха гээшэ хойшонхи харгыгаа эрид хааһантай адли байгаа бшуу.

Батожаргал ГАРМАЖАПОВ

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).