«АЛТАН ЭРХИ» арадтаа бэлэглээ

Буддын шажанай, болбосорол соёлой «Алтан эрхи», «Шэдитэ эрхи» гэhэн тусхай тайлбаринуудтай толинуудай автор Л.Б. Намжилонтой улаан нюураараа уулзажа танилсаха золтой байhан хүм.

2001 ондо Л. Намжилоной «Алтан эрхи» хэблэгдэн гараад, тэрэ дороо тарашаhан юм. Удха найруулгаараа угаа hонирхолтой, аша туhатай бүтээл гэжэ жиирэй зонhоо гадна лама санаартан мэдэрhэн, hанамжа бодомжоёо элирхэйлhэн байха юм.

Эдэ толинуудтайнь танилсаад байхада, эрдэмтэ шэнжэлэгшэдhээ эли бодо илгаатайгаар бэшэгдээ гээд тобшолмоор байдаг. Эдэ мүрнүүд соо эрдэм мэдэсэhээ гадна өөрынь досоо бии байhан  түрэлхиин заяанай мэдэсэ илгараад гараhандал байдаг. Наhаяа гүйсэхэдэнь, энэ мэдэрэл hэргэhэн, hэриhэн ха гү гээд hанахаар. Таабаритай энэ үзэгдэлдэ ɵɵрын тайлбари хэлээд туршаhуу. Любовь Намжилон болбол хубилгаан хүн байhан гэhэн бодол толгойдом ородог юм. Урда түрэлдɵɵ гэгээрүүлшэ лама санаартан ябаhан байжа болоо…

Иигэжэ таамаглахань үрэгүй юм гү даа. Танилсаhан тухайгаа хөөрэжэ үгэhүү. Ажал дээрээ hууhам, дундуур наhанай, туранхайшаг бэетэй, сагаахан шарайтай эхэнэр ехэл тэбдүүсэнги хэбэртэйгээр орожо ерээ hэн. 2001 он бэлэй.

   - Би Любовь Намжилон гээшэб. Магад, та дуулаhан байжа болоот. «Алтан эрхи» гэhэн номни гараа. Нэгэ гуйлтатай ерээб. Улаан-Үдэ хотын номой сангайхид ёhо заншалнууд тухай конкурс соносхоод байна. Би соносхол саг соогоо хараагүй, дээрээ ортошобоб. Танай сонин үглөө гараха, энэ дугаарта багтаагаа hаатнай, хабаадаха аргатай болохоб. Хэрбэеэ шанда хүртөө hаа, тэрэ мүнгэеэ удаадахи номоо гаргалгада зорюулхаб, - гээд,  амяа абажа ядан, тэбдэн дуугарба.

 Ямар хэлсээн байхаб, бэлэн болоод байhан нэгэ полоса тэрэ дороо буулгаад, орондонь Намжилоной материал табибаб. Энэ хүдэлмэринь түрүүшын hуури эзэлээ hэн, тиихэдэнь тэрэ баяраа мэдүүлхэеэ орожо ерээ юм. Одоол хоюулаа дүтɵɵр хɵɵрэлдөө бэлэйбди.

   - Любовь Бимбаевна, өөрынгөө намтар тухай тобшоор хөөрэжэ үгыт…

    - Буянта зайhанhаа таhарhан Түгэлдэрэй Бальчинай Бимбын Намжилай басаганби. 1944 ондо түрөө hэм. Эхирэд олзон угтай элинсэг хулинсагни – Гойхоной hамган Ялтаан удаган байhан. Газар агшааха шэдиеэ хэрэглэн, «Ямбатай хүндэтэй Ялтаанай яргаашгүйдɵɵ яахань даа» гэжэ дуулаhаар, Байгалай саанаhаа Кабанскын бүтүү шэдхэ ой сооhоо гаража ерэhэн түүхэтэй.

   - Буддын шажанай философи ɵɵр янзаар дэлгэрүүлхэ заяатайгаар түрэhэн хүн байнат гээд ойлгоноб. Түрэхэ гарахадатнай, мүн бага наhандатнай ямар нэгэн бэлгэ тэмдэгүүд ушарhан гү?

   - Бүхы амидарал байдални анханhаа хүнэйхиhээл ондоо байhан юм. Эжым намай түрэхэдɵɵ, тон ехээр зобожо, түрэжэ ядаhан. Түрэл гаралнай Дунда Бүхэнэй 10 хүгшɵɵнэрые дуудуулжа асарhан, 11-дэхинь лэ хүйhыем хүндэжэ, эжыем, намайе абарhан домогтой. Тэрэ хүгшɵɵ ɵɵрынгɵɵ Люба гэжэ нэрэ намда үгэhэн. Дүрбэ-табатайхан наhандаа ород нэрэеэ голошоожо, «Намайе Цырен-Дари гыт» гэжэ үгэлжэ, үйлсɵɵр хойшо-урагшаа ябуултадаг байhан хаб.

 Гадна нэгэ иимэ гайхалтай ушар болоhон юм. Би зургаатайхан байгааб. Намhаа эгэшэ гурбан басагадтай добын нааданда ошоод, алта нюулсабабди, хоргодолсобобди. Баниин хэрэлсы дээрэ гараад, «Би шамдаа, Сталин, дуратайб» гэжэ дуу дуулабаб. Удаань тэндэhээ гэртээ хариха гэжэ ябатараа… тэнгэридэ тулама 6 гартай Махагала бурханиие харажархиhан юумэбди. Бүрыхэдэжэ, огторгой сэнхирлиг хүхэ байгаа. Би огто айгаагүйб, «Харыт, манай бурхан ха юм», - гээд, хэлэхэтэйм сасуу эгээ нам дээгүүр ниидээд, хии хайлашаhан бэлэй, тэрэ бурхамнай. Харин нүхэд басагадни «Томо амитан», «Шаралдай ахай» гэхэ мэтээр нэрлэжэ, hалганалдажа, шэшэрэлдэжэ байгаа. Гомбо Махагалын нюурынь ууртай бэшэ, угаа энэрилтэй байгаа hэн гээд hанадагби.

   - Имагтал Махагала гээд яагаад мэдээ юмта, hүүлдэ томо болоод тайлбарилаа hэн гүт?

   - Үгы, тэрэл үедөө тиигээд лэ толгойдом ороhон юм, - гэжэ Любовь Бимбаевнагай  хэлэхэдэ, жэгтэйл байгаа бэлэй.

 Нютагтаа hургуулидашье, 1-дэхи интернат-hургуулидашье, дээдэ hургуулиин хари хэлэнүүдэй факультедтэ hуража ябахадаашье, бурханай ном, аялгань өөрөө толгойдом орожо байдаг юм hэн. Иимэ hобинтой хадам багадам эжымни ламада хэлэжэ, түбэд үзэг бэшэг намда заалгуулhан юм.

Угтамнай олон домогууд бии. Нүхэрэйм эжын таабай Банзарсиин Нима гээшэ нютагтаа шоодборишог хүн, харгыда хотоомхо үргэлɵɵд ябатараа наhа барашаhан гэхэ. Тэрэ үеын мэдэлшэд hайн тэмдэг гэлсэhэн. Энэ хүн 33 Номто тэнгэридэ түрэлөө олоhон, харин наhа бараhан газартань нютагайнь обоо бодхоогдоhон байха юм.

 1972 онhоо 1991 он болотор багшалааб. Бэе махабадни, гарни үбдэжэ, инвалидай үнэмшэлгэ абаад, номуудаа бэшэжэ эхилээ hэм. 1994 ондо «Оюун түлхюур», 1996 ондо «Шэдитэ эрхи», 2001 ондо «Алтан эрхи» номуудаа гаргуулааб.

2005 ондо Любовь Намжилон «Буряадай түрүү хүнүүд» гэhэн конкурсын лауреат болоhон юм. Любовь Бимбаевна наhанайнгаа нүхэр Владимир Дашидондокович Бардуевтай зээ хүбүүнтэеэ Буряад театр соо. Хажуудань түүхын эрдэмэй кандидат Бимба Доржиевич Цыбиков, гэбшэ лама Ганжур Раднаев, Этигэлэй Хамба ламын институдай захирал Янжима Васильева. 

   - Любовь Бимбаевна, hая гараhан «Алтан эрхи» гэжэ номтнай «Шэдитэ эрхи» гэжэ номойтнай үргэлжэлэл болоно гү?

  - Тиимэ. Шэнэ ном соогоо эрхиин тоогоор баhа 108 үгын удха тайлбарилнаб, ехэнхинь буддын гүн ухаалалай hургаалтай холбоотой юм. Бурханай hургаал гээшэ тон орёо удхатай гэжэ бултанда мэдээжэ ха юм даа. Зарим ехэ зиндаатай ламанар, эрдэмтэд энэ хэрэгтэ бүхы наhаяа зорюулбашье, бүхы юумэ мэдэхын аргагүй байна гэжэ мэдэрдэг.

   - Та яагаад иимэ хүндэ хүшэр ойлгосотой асуудалнуудые тайлбарилжа шаданабта? Энэ талаар тусхай мэргэжэhэн бэшэ  ха юмта?

   - Үгы, мэргэжэлээрээ би англи хэлэнэй багшаб. Мүнөө хүрэтэрөө гуша гаран жэлдэ хэжэ ябаhан ажалаа орхёогүй, заажал ябанаб. Түлэг наhандаа Зүүн Сибириин гүрэнэй технологическа институдта хорёод жэл хүдэлɵɵб, тиихэдээ оло дахин мэргэжэлээ дээшэлүүлдэг Москвагай, Ленинградай курсануудта hуража гараашамни ехэ hайн гэжэ тоолодогби. Гэбэшье хүн наhан соогоо гансал өөрынгөө «хамар доро хараад» ябаа hаа, ажабайдал hонигүйгөөр, арад зондоо туhагүйгөөр үнгэршэхэ болоно.

  Тиигээдшье минии залуу наhанда пионерэй, комсомолой бүлгэмүүдэй нүлɵɵнь тон ехэ байhан, тэндэ түрэhэн нютагайнгаа, Эхэ оронойнгоо, арад зонойнгоо хэрэгтэ өөрынгөө хубитые оруулха ёhотой юм гэжэ заадагынь шуhа мяхандамнай нэбтэ ороhон гээшэ аабза. Гэртээ эжымни, ехэ номшо эхэнэр байhан тула, эхэ зургаан зүйл амитанда туhалжа ябаха юм гэжэ ходо захигша бэлэй.

   - Тиихэдээ та буддын философиин эхин ойлгосонуудые гэртэхиндээ заалгаhан болоно гүт?

   - Гансал үгөөрөө хэлэhэн hургаалhаа бэшэ, харин бүхы байдал hуудалдаа энэ hургаалые баримталжа ябаха гээшэ эрдэм шудалhанhаа үшөө хүшэр, зарим ушарта бэелүүлэшэгүй хэрэг болоно. Хүн бүхэн hайн, боди сэдьхэлтэй, даруу зантай, хүндэмүүшэ, урагшаа hанаатай, бэе бэедээ хүлисэнги байгаа hаань, ажабайдалай олон бэрхэшээлнүүд бутаран үгы болохо hэн. Хоб хэлэхэдэ – хэрүүл гарадаг, хулгай хэхэдэ – хохидол болодог,  хүниие хараахада – гомдол болодог, муу hанаан hэшхэл зобоодог…

   - Любовь Бимбаевна, нэгэ-хоёр жэшээ ном сооhоотнай уншагшадтаа дурадхахамнай гү?

   - Болонгүй яахаб. Жэшээнь, Дэрдэгээн мэргэн баатар гэжэ дуулаа hэн гүт?

   - Ехэ бар хүсэтэй хүн тухай хэлэгдэнэ ёhотой.

   - Иигэжэ Владимир Ильич Лениниие дээдэ үеын зон нэрлэhэн байна. Дэрдэгээ гэжэ үгэ «тиртха» гэжэ санскрит үгэhөө абтаа. «Буруу үзэлтэй, бурханай номнолдо харшалhан, шажан, ном hандаргадаг хүн» гэhэн удхатай. Энэ хүнэй дэлхэйдэ үшөө түрөөгүй байхадань, шажанай зурхайшад ном судар соогоо хараад, наранай орохын зүгтэ 1870 ондо Дэргэдээн мэргэн баатар дэлхэйдэ түрэжэ, шажан мүргэлдэ ехэ хохидол болохонь гээд, тэрэ хүниие дэлхэйдэ түрүүлхэгүйн тула ехэ-ехэ дасангуудта шанга уншалганууд болоо юм ха. Теэд тэрэ хүн «дээрэhээ» заабари дүүргэжэ ябаhан хадаа, өөрөө тон шанга hахюуhатай байжа, юундэшье диилдэнгүй, өөрынгөө хэхэ, бэелүүлхэ юумэеэ бүри мүhэн бүтээhэн болоно. Энэ хүнтэй нэгэ үе сагта ажаhууха зоной үйлын үри (карма) 20-дохи зуун жэлэй эхин дээрэ тулажа ерээд байhан тула В.И. Ленинэй бүхы хэрэгынь урагшатай байгаа гэхэ. Буряад зон энэ хүниие «Ленин багша» гэжэ тон ехэ хүндэлжэ нэрлэhэн байдаг. Урданай улад (1870-1920 онуудта түрэhэн зон) Ленин багшын hургаал бүхыдөө юрын хүнэй аша туhада хэрэгтэй гэжэ дэмжэдэг, гансал шажанда харша байhыень буруушаадаг hэн.

   - Яагаа hонин юм. Үшөө хөөрыт.

   - Жэшээнь, дүрбэн зүг хараад үзэел даа. Хүн аян замда гарахадаа, холо газар ошоходоо, хайшаа, ямар зүг руу хараад ябаа hаа дээрэб гэжэ үзүүлээд ябадаг. Дүрбэн зүг – зүүн зүг, үмэнэ – урда зүг, үрнэ – баруун зүг, умара – хойто зүгүүд болоно. Зүүн зүг – наранай мандадаг зүг, Акшобья бурхан даажа байдаг. Хүн өөрынгөө зүүн талада эхэ эсэгэеэ hанажа ябаха ёhотой. Урда зүг бурханай hургаалай таража эхилhэн зүг. Раднасамбава бурханай мэдэлдэ байдаг. Буряад-монгол зон гэрэйнгээ үүдэ урагшань харуулжа баридаг, тиихэдээ бурханай шажаниие угтан абаhан тэмдэг болоно. Хүн урда хажуудаа багшануудаа хүндэлжэ ябаха ёhотой. Баруун зүг Диваажанай, Сухавадиин орон, Абида бурхан даадаг. Хүн баруун таладаа үбгэнɵɵ (hамгаяа), үхибүүдээ hанажа ябадаг. Хойто зүг – бурхан шажанай ерээдүйдэ дэлгэрхэ газар. Амгааша бурханай мэдэлдэ. Хүн энэ зүгтэ нүхэдɵɵ, танилнуудаа hанажа ябаха юм. Үшөө хоёр шэглэл дээдэ ба доодо хоёр болоно. Дээдэ зүг бурхадые, ламанарые hанажа ябаха, харин доодо зүгтэ хара ажалтан, зарсанар үзэгдэдэг.

    - Энэ номыетнай хүнэй үдэр бүриин байдалда хэрэглэжэ байха заабари гэхэдэ болохо байна.

   - Үшɵɵ 90-ээд оной эхеэр хубилалта боложо эхилээд, шажан мүргэл хоригдохоёо болиходонь, олон зон энэ асуудалаар мэдэсэ багатай байгаа hэн. Тиихэдэнь би багша-ламаhаа (сагай хэды хатуушье hаань, 17 наhандаа багшатай болоо hэм), эжы, абаhаа   олоhон эрдэм мэдэсэеэ досоогоо дараад байжа болохогүй   гэжэ бодоод, «Шэдитэ эрхи» гэжэ номоо гаргуулаа hэм. Баhал эдэ жэлнүүдтэ буряад хэлэмнай хосоржо байна гэлсэхэдэнь, миин hууха эрхэгүй шэнги болоод, «Оюун түлхюур» гэжэ буряад хэлэнэй ном 1993 ондо хари хэлэнэй методико үндэhэлжэ хэблүүлээ hэм. Энэ номоорни бүхы дунда, дээдэ hургуулинуудта хэлэеэ шудалжа байхадань, буян болог гэжэ бодогшоб.

 Манай Президент Л.В. Потаповай туhаламжаар үсөөхэн хэhэгээр хэблэгдэhэн энэ «Алтан эрхи» номни утынгаа замда гаража, улад зондоо туhатай байhай даа гэжэ найдахаhаа бэшэ ондоо юун байхаб.

 «Алтан эрхиин» автор, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Любовь Намжилон, өөрынгөө hайн, удха түгэлдэр номуудые бэшэжэ, арад зондоо бэлэглээ гээшэ. Энэ сэнтэй хэрэгынь ёhотоор обёорогдожо, сэгнэгдэхэ ёhотой. Зохёохы ажалтай эмхинүүдэй, дээдын зургаануудай толгойлогшодой анхаралаа хандуулхаар саг болоо гэжэ баталмаар байна.

2002 оной январиин 24-дэ энэ статья толилогдоhон.

  Түгэсхэлэй үгэ

Тэрэ үедэ, 2002 ондо, хэhэн тобшололни угаа зүб байшоо. Сагай хэды ошоошье hаа, Любовь Намжилоной зохёохы бүтээлнүүд зоной hонирхол үүсхэhээр зандаа. Түрэhөөр 80 жэлэйнь ойдо номынь дахинаа хэблэгдэхэеэ байна гэжэ дуулаад, тон баярлааб. Тиин өөрөө танил байhан, харилсаhан хадаа хуушанайнгаа хөөрэлдɵɵе шэнэлжэ, уншагшадтаа дурадхаба гээшэб.

Нютагайнь зоной, түрэл гаралайнь энэ хүнэй онсо бэлигые сэгнэн хүндэлжэ байhандань урмашаад, «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшангай, «Байгал» сэдхүүлэй зүгhөө үнэн баяраа мэдүүлнэб.

Галина (Доржи-Ханда) Базаржапова - Дашеева, Буряадай арадай ирагуу найрагша, «Байгал» сэдхүүлэй эрхилэгшэ