Буряадай «Шолохов»

Үнгэрһэн долоон хоногой гарагай 6-да Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютагта бэлигтэй прозаик, поэт, шүүмжэлэгшэ Цыденжап Дондупович Дондубоной (Ц. Дон гээд мэдээжэ) 120 жэлэй ойн баярта зорюулагдаhан зохёохы уулзалга эмхидхэгдээ. Тус хэмжээ ябуулгада Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Владимир Павлов, үргэн олониитын, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной, Бэшүүрэй аймагай захиргаанай түлөөлэгшэд, Ц. Доной аша гушанар, түрэлхид олоороо хабаадаа.

- Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютагтамнай түрэhэн Цыденжап Дондубоной 120 жэлэй ойн баярта зорюулагдаhан хуралдаанда ерэhэн та олондоо өөрынгөө зүгһөө, Арадай Хуралай hунгамалнуудай зүгhөө нэн түрүүн халуун баярые хүргэнэб. Ц.Дон гээд суурхаhан уран зохёолшомнай багаhаа хэлэ бэшэгтэ бэрхэ байhан, амжалтатайгаар Ново-Никольско училищи дүүргээд, Шэбэртэдээ комсомолой хүдэлөө ударидаhан, түрэл Аяга нютагтаа hургуули нээhэн, багшын мэргэжэлдэ hураад, үхибүүдтэ эрдэм ном зааhан. Цыденжап Дондупович хэдэн хэлэ мэдэдэг байhан, ород, буряадаар зохёохоһоо гадна, оршуулгын ехэ ажал ябуулаа. Ц.Доной зохёолнууд баhал ород хэлэндэ оршуулагданхай. Цыденжап Дондупович тиихэ сагта болбосоролой сайдай тушаалда хүдэлдэг болоод, Буряад-Монголой Уран зохёолшодой холбоо эмхидхэгшэдэй нэгэн байhан, ниитын ажалнуудта ехэ эдэбхитэйгээр хабаададаг байгаа. Цыденжап Дондупович Дондубоной зохёохы талаан бэлиг, бэшэhэн туужа номуудынь хэтын хэтэдэ мүнхэ, - гэжэ Владимир Павлов сугларагшадые амаршалба.

Багаһаа һүбэлгэн, һонор

- 1905 ондо Аяга нютагта Цыденжаб хүбүүн түрөө. Абань - Будын Дондог - 1865 оной, эжынь - Бадмын Гэсэгма - 1878 оной байгаа. Тэдэ болбол дунда зэргын шадалтай айл байгаа: 3-4 моритой, 5-6 үхэртэй, арбаад гаран хонитой, 1 десятина газарта таряа таридаг байгаа. Ц. Дон табатай болоходоо, монгол бэшэгтэ һурахамни гэжэ аба эжыгээ дайладаг байгаа, - гэжэ үбгэн аба тухайгаа Ц. Доной аша хүбүүн, эдэй засагай эрдэмэй кандидат Алдар Гомбоев хөөрэнэ.

Бэшэгтэ һураха хүсэлөө табиха дурагүй хүбүүгээ аба эжынь гарһаань хүтэлөөд, Халзан баабай гэжэ монгол бэшэгтэ үхибүүдые һургадаг хүндэ абаашаа. Тэндэ хоёр-гурба һарын туршада Ц.Дон монгол бэшэгтэ һураа, уншажа, бэшэхынгээ хажуугаар «Сагаан Дара эхын магтаал», «Майдариин магтаал» сээжээр хэлэдэг байгаа.

Һонор, хурса ухаатай хүбүүн монгол бэшэгтэ һураһанай удаа: «Саашаа һурахамни, - гэжэ аба эжыдээ хэлэдэг болоо. - Ород һургуули намайе абаашагты», - гэжэ баһал дайлахадань, Хонхолоһоо 100-гаад модоной зайда оршодог Новоникольск һуурин (мүнөө Мухар-Шэбэрэй аймагта) түрэлхидынь абаашаһан байна. Ород арадай хубсаһа үмдэһэн шэрүүн шарайтай багша 6-тай хүбүүнһээ: «Монгол хэлэ мэдэхэ гүш?» - гэжэ һураба. «Мэдэхэб», - гэхэдэнь, багша самбарта гаргажа, арсалан, бурхан, албатан гэһэн үгэнүүдые хуушан монголоор бэшүүлбэ. Эдирхэн Ц.Дон түргэнөөр, сэбэрээр бэшээд орхибо. Тиигэжэ шалгалта тушаажа, наһаараашье, бэеэрээшье тон багахан хүбүүн һургуулида һураха болобо. Энээн тухай Ц.Дон өөрынгөө дневник соогоо бэшэһэн байна.

Ново-Никольско училищида дүрбэн жэлэй туршада һураха үедөө тэрэ тордиһогүй ород хэлэтэй болоо гэхэдэ, алдуу болохогүй. Гартань дайралдаһан номуудые тэрэ таһалдангүй уншадаг байгаа. Нэрлэбэл, А.Пушкинай «Сказка о попе и его работнике Балде», «Сказка о спящей царевне», «Евгений Онегин», «Медный всадник», «Борис Годунов», «Капитанская дочка», Л. Толстойн «Исповедь», Н.Гоголиин «Мёртвые души», И.Крыловой баснинуудые, «Робинзон Крузо» уншаһан байна. Тиихэдэ нэтэрүү, уридша зантай хүбүүн һургуулида һураха үедөө хари хэлэнүүдые мэдэхэ болоо. Лата хэлэн дээрэ бэшэжэ һураа. Нэгэтэ тэрэ ород-немец-польско толи олоод, өөрөө эдэ хэлэнүүдые шудалһан байна. Саашадаа Ц. Дон Эрих Распе гэгшын «Приключения барона Мюнхгаузена» гээшые буряад хэлэндэ оршуулаа.

Гүлмэр залуу наһанһаа эдэбхитэй

Һургуули түгэсэһэнэй удаа Цыденжаб Дондубон нютагаа бусаа. Тэрэ үедэ Амгаланта, Хонхоло, Дабаата, Шэбэртэ нютагууд нэгэ һомондо ородог байгаа. Һонюуша абаритай хүбүүн сагай хубилалтануудые анхаржал ябаа. Тиигэжэ ябатарнь, 1921 оной январиин 18-да Амгалантада үнгэргэгдэжэ байһан һомоной революционно комитедэй суглаанда Ц.Дониие сомревкомой гэшүүнээр һунгажархиба. Баарһан Цыденжаб сошоод: «Би шадахагүйб», - гэжэ арай гэжэ хэлэхэдэнь, хүн тоожо үгөөгүй. Шадахаш гээд лэ дүүрэһэн байна.

Удаань тэрэ 1925 онһоо «БуряадМонголой үнэн» сониндо хүдэлжэ эхилээд, байтараа редактор болоһон юм.

Буряадай «Шолохов»

Ц. Дониие олон шүүмжэлэгшэд, уран зохёолшод Буряадай «Шолохов» гэжэ нэрлэдэг. Манай гүрэнэй түүхэдэ хамтын ажалай байгуулагдаһан саг хёмороото, шуһата үе саг байгаа гэжэ мэдэнэбди. Энэ ехэ зүрилдөөтэ асуудал - хүнүүдэй анханай байдалай үндэһөөрөө хубилжа байһан сагта, хүнүүдэй тархи соо ямар бодолнууд ерээгүйб даа.

- Хуу үмсөөр байһан хүн зон хамтын байдалтай болоходоо, ангиин дайсад боложо хубаарһаниинь гайхалгүй. Хамаг зөөриеэ абхуулһан баяшуул – нэгэ талада, үгытэйшүүл – нүгөө талада, тиихэдэ дунда зэргын шадалтайшуул баһа амяараа. Эдэ бүгэдэ Буряад-Монголой талаар боложо байһан үйлэ хэрэгүүд «Хиртэһэн һара» соо харуулагдаа. Тиихэдэ Доной талада боложо байһан хубилалтанууд Михаил Шолоховой «Поднятая целина» соо харуулагдаа. Эдэ хоёр зохёолой удхыень харахада, 80 хубяар адли байбашье, Ц.Дон энээн тухай түрүүлэн бэшээ, - гэжэ Алдар Гомбоев хөөрэнэ.

Гэгээрэлэй сайд

1933 ондо Ц. Доной 28-тай байхада, Михей Ербанов тэрэниие гэгээрэлэй арадай комиссараар томилоо. Цыденжаб Дондупович болбосоролой һалбарида аргагүй ехэ ажал хэһэн байна. Тэрэ Усть-Ордын, Агын, Буряадай бүхы нютагуудаар ябажа, һургуули, изба-читальня байгуулха талаар горитой эдэбхи гаргаһан юм.

Дурасхаалай үгэ

Ц. Дон уран зохёол саашадаа хайшан гэжэ хүгжэхэ гээшэб гэжэ харуулжа үгэһэн, олон статьянуудые бэшэжэ тунхаглаһан гэжэ Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Сергей Доржиев тэмдэглэбэ.

- Мүнөөдэр агууехэ уран зохёолшо болон гүрэн түрын ажал ябуулагша Ц. Доной түрэһөөр 120 жэлэй ойн баярта түрэл нютагыень ерээд байхадаа, тон ехэ баяртайбди. Ц. Дон гансашье уран зохёолшо бэшэ, мүн гүрэн түрын ажаябуулагша байһан. Агван Доржиевһаа эхилээд, Михей Ербановтай суг хамта Буряадай АССР гээшые, улас түрые байгуулалсаһан хүнүүдэй нэгэн. Тиихэдэ буряад литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн, энэмнай буряад литературада туужа бэшэжэ эхилһэн тон түрүүшын уран зохёолшо, - гэжэ Сергей Далаевич хэлэбэ.

Дүрбэн үхибүүдэй эсэгэ Цыденжаб Дондупович Дондубон 1937 оной сентябриин 23-да хардалгада орожо, 1938 оной июниин 14-дэ алуулаа. 1957 оной апрелиин 20-до алдарта нэрэнь сагааруулагдаа.

Саг бүхэн өөрын онсо шэнжэтэй. 16 наһатайһаа аймагайнгаа болон уласайнгаа ажабайдалда эдэбхитэйгээр оролсоһон Цыденжаб Дондубоной намтар буряад арадай түүхэдэ жэшээ болохоор.