Ульгам гуурһаараа урмашуулһаар

Балшар бага наһанһаа нүхэсэжэ, Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагта Комаровой нэрэмжэтэ үйлсэдэ үндыһэн гурбан басагад бэлэйбди. Нэгэмнай дуулаха, хатарха, нүгөөдэмнай микрофон бари­жа наадаха, гурбадахимнай шүлэгүүдые уран һайханаар уншадаг байгаа. Хотонойнгоо үбгэд хүгшэдые, түрэл гара­лаа, аха дүүнэрээ суглуулжа, гэр гэрһээ асарһан һандалинууд дээрэ тэдэнээ һуулгажа, концерт наадаяа эхилэгшэ бэлэйбди. Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо олон жэл үнгэрөө, хүхюун хүүгэд наһамнай бусахагүйгөөр ошоо. Мүнөөдэр бидэ булта ажабай­далай үргэн харгыда гаража, зүгөө төөреэгүй, дээдэ эрдэм шудалжа, мэргэжэлтэй болоһон, үри хүүгэдээ хүмүүжүүлжэ, хүгшэн эжы, нагаса эжы гүүлэжэ ябанабди. Бага наһанаймнай нааданууд бодото дээрээ бэелүүлэгдэжэ, дуу хатар харуулжа наададаг басагамнай аймагай соёлой таһагые даагшаар хүдэлөө, «Үбэр Байгалай хизаарай нютагай засагай габьяата алба хаагша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө. Харин шүлэгүүдые уран гоёор уншажархидаг нүхэр басаган Долгор­ма Долгоржапова «Үбэр Байгалай хизаарай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэжэ хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Бэ­лигтэй нүхэр басаганайнгаа мүнөө болотор эрхилжэ ябаһан ажал, амжалтанууд, үндэһэтэнэй соёлой, буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ оруулһан ехэ хубита тухайнь хөөрэхэ хүсэлтэйб.

Түрүүшын амжалтанууд далижуулаа

Долгорма Долгоржапова Могой­тын аймагай Ага-Хангил нютагта 1965 оной зунай зулгы сагта түрэһэн юм. Дунда һургуулиин жэлнүүд һолир мэтэ үнгэржэ, Долгорма ба­саган суг хамта 10 жэлэй туршада һураһан нүхэдтэеэ комсомол за­луушуулай фермэдэ һаалишанаар ажаллахаяа үлэжэ, түрэл колхозойн­гоо хүгжэлтэдэ багаханшье һаа ху­битаяа оруулһан хүн юм. Удаань наһанай харгы шэлэхэ сагай ерэхэдэ, нэгэтэшье бодомжолоогүй, Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй буряад хэлэ ба литературын таһагта ороһон бай­на. Жэл һураад байтараа, Дулдаргын аймагай Алхана нютаг руу буряад аман зохёол суглуулха практикада ошоһон аад, Бальжир хүбүүнтэй та­нилсажа, айл бүлэ болоһон юм. Хоёр залуушуулай бүлын түүхэ мэдэхэ зон: «Долгормамнай мүнөө болотор фольклор суглуулһаар», - гэжэ шо­глодог зантай.

Арюухан агаараарнь амилжа, ар­шаан булагһаань ундалжа үндыһэн Ага нютагтаа Долгорма Мункуев­на ажалайнгаа намтар эхилһэн юм даа. Алханын соёлой байшанда уран һайханай хүтэлбэрилэгшөөр 24 жэлэй туршада таһалгаряагүй хүдэлөө. Хүдэлжэ байха үедөө Зүүн- Сибириин соёлой ехэ һургуулида орожо, драмын театрай режиссёр мэргэжэлтэй боложо гараа һэн. 1991 ондо Алхана һууринай драматическа коллектив Долгорма Долгоржапова­гай хүтэлбэри доро аймагай, удаань Агын Буряадай тойрогой хэмжээндэ үнгэргэгдэһэн конкурснуудта лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна. Түрүүшын амжалтанууд тиихэдэ за­луу режиссёрые бүришье ехээр далижуулаа һэн.

2014 ондо Долгорма Мункуев­на гүрэнэй үндэһэтэнэй «Амар сайн» гэжэ дуу хатарай театрай хүтэлбэрилэгшын урилгаар Ага тос­хон ерэжэ, театрай уран һайханай талаар ажал даагшаар ороһон бай­на. Удаань 2018 онһоо 2024 он боло­тор Үбэр Байгалай хизаарай Буряад соёл хүгжөөлгын түбэй мэргэжэлтэ­нээр хүдэлжэ эхилээ. Агын тойрогой драмын 17 бүлгэмэй, арадай 11 теат- рай ажал ябуулха гээшэ ажалайнь гол үүргэ байгаа.

Тэрэнэй хажуугаар «Уг изагуураа дамжуулан», «Һүн далай», «Играй гар­монь, звени частушка», «Элинсэгэй алтан шүрбэһэн», Л.Линховоиной нэрэмжэтэ уласхоорондын дууша­дай мүрысөөн, «Морин эрдэни», «Бу­ряад хэлэнэй габшагай һара» гэхэ мэтэ ехэ-ехэ хэмжээ ябуулгануудай түсэб табижа, сценари бэшэдэг һэн.

Шүлэгүүдэй «рецепт» гэжэ байхагүй

«Бэлигтэй хүн бүхы юумэндэ бэ­лигтэй» гэһэн сэсэн үгэнүүд Долгор­ма Мункуевнада эгээ таарамжатай байһыень мэдэрээ һэм. Сүлөөгөөр бага гол ажалайнгаа хажуугаар шүлэг бэшэхэ, дуу дуулаха, зүжэгүүдые найруулан табиха дуратай байгаа. Шүлэгүүдынь онсо маягтай, удхаар зохид, олоной зүрхэ сэдьхэлдэ бэлэ­хэнээр лэ хадуугдадаг һэн. Шүлэгүүд соонь тоонто нютаг, аба эжы, инаг дуран, буряад хэлэн, үхибүүн наһан уран һайханаар зураглагдаһан бай­даг. Харин эгээ түрүүшынгээ шүлэг Долгорма басаган һургуулиин шаби байхадаа бэшэһэн байна.

«Түрүүшынгээ шүлэг Могойтын аймагай Хара-Шэбэр нютагай залуу хонишон басаган, РСФСР-эй Вер­ховно Зүблэлэй депутат Бальжит Са­гаевада зорюулаа һэм. Буряад хэлэ ба литературын багша Дугарова Да­рима Дугаровна урдаа һуулгаад лэ, бэшэ гээ һэн. Нэгэ юумэ «хүрмэхэ» шадалтай гэжэ һанаһан юм гү, бү мэдэе. Тэндэһээл эхилжэ, шүлэгүүд мүндэлжэ эхилээ. Шүлэгүүдые мүн- дэлүүлхэ «рецепт» гэжэ оройдоо байхагүй, гэнтэ байтараа, зүрхэ сэдь­хэл хүдэлөөд, ямар бэ даа юумэндэ хүхеэд гү, али уяраад гү, али бороо саһанай ороходо, нютагаа, нүхэдөө һанахадамни, шүлэгэй мүрнүүд ерэ­хэл даа», - гэжэ Долгорма Долгоржа­пова хөөрэнэ һэн.

Долгорма Мункуевнагай олон бүтээлынь дуун боложо мүндэлһэн. Бэлигтэй хүгжэмшэд Баир Дамдин­жаповтай, Далай Цыдыповтэй, Даши Цынгуевтай, Сэсэг Лхамаеватай хам­та хэдэн олон шүлэгүүдтэ ами оруу- лаа. «Ага нютагни», «Амар мэндэ», «Инагтаа», «Алтаргана, һалбарыш!», «Манай залуушуул», «Буряад ара­дай хүбүүмби», «Абадаа», «Аба эжын тоонтодо» гэхэ мэтэ дуунуудынь буряад, монгол мэдээжэ дуушад гүйсэдхэһэн, репертуартаа оруулһан байха юм. «Ага нютагни» гэһэн дуу­ниинь 2002 ондо үнгэргэгдэһэн «Ал­таргана» нааданай мүнгэн медальда хүртөө һэн. Харин 2018 ондо Долгор­ма Долгоржапова «Алтаргана» нааданай «Эссе» янзада лауреат боло­жо шалгараа һэн. Һаяхана Долгорма Мункуевнагай «Сэдьхэлэйм угалза­нууд» гэжэ номынь нара хараба. Ав­торай шүлэгүүд, дуунууд, рассказууд, монологууд, шог ёгто бүтээлнүүд тэ­рээн соонь ороо.

Харагшадай сэгнэлтэ юунһээшье үнэтэй

Тайзан... Хэды олон рольнуудые наадааб даа Долгорма Мункуев­на. Хэды олон найруулгануудынь нэрьемэ халуун альга ташалганда хүртөөб! Долгорма Долгоржапова Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной тусхай шанда, эхэнэрэй роль эрхимээр гүйсэдхэһэнэй түлөө уран зохёолшо Даширабдан Бато­жабайн нэрэмжэтэ жасын шанда хүртэһэн юм. «Шэдитэ эм», «Гансаардалга», «Эхын зүрхэн», Россиин Ге­рой Бадма Жабон тухай «Илалтын зам», «Гэнтын жаргал», «Ажабай­дал», «Двое», «Жаргал хэды сэнтэйб», «Үетэн», «Ород басаган», «Хатан дан­гинамни», «Ажабайдалай долгинууд» пьесэнүүдынь харагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ, Долгорма Мункуевнагай арга шадабари, талаан бэлигыень гэршэлээ. Агын той­рогой, Буряад Уласай хэмжээнэй элдэб жэлнүүдтэ үнгэргэгдэһэн ха­ралга мүрысөөнүүдтэ «Эр­хим найруулга» шанда аяар арба дахин, «Эхэнэрэй эр­хим роль» янзада таба дахин хүртэһэн байха юм. Тиихэдэ 2024 ондо үнгэргэгдэһэн бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай алтан медальда хүртэһэн уран найруулаг­ша Дамдин Ленхобоевой «Найдал» гэжэ фильмдэ хүгшэн эжын роль наадаһан юм. Һаядаа энэл режиссё­рой «Путник» гэжэ фильм үргэн олондо дурадхагдаха. Эндэ Долгорма Мункуевна хүгшэн эжын роль мүн наадаа.

К. Митуповтай хамта бэшэһэн «Эсэгын сэргэ» гэһэн дуунайнгаа клиптэ наадана

Долгорма Долгоржаповагай «Будамшуу» мүрысөөндэ бэлдэлсэһэн Баясхалан Базаржапов, Цырен Цыбег­митов, Тамир Бабуев гэг­шэд 2014, 2018, 2022 онуудта «Эдир Будамшуу» конкур­сын Гран-при шанда хүртөө бэлэй. Талаан бэлигтэй со­ёлшоной хэһэн ажалынь нилээд ехэ, шагнал хайра­нуудыншье тоо томшогүй. Буряад хэлэеэ, ёһо зан­шалаа һэргээхэ, тэрэ зан­дань үлөөхэ, олоной дунда дэлгэрүүлхэ, залуу үетэндэ дамжуулха талаар ажал эдэбхитэйгээр ябуулһанай түлөө Оросой Холбоото Ула­сай Федеральна Суглаанай, Россиин, Үбэр Байгалай хизаарай Соёлой яамануу- дай баярай бэшэгүүдээр, хүндэлэлэй грамотануудаар шагнагданхай, «Үбэр Байга­лай хизаарай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэжэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн Долгорма Долгоржапова мүнөө Агын Буряадай той­рогой соёлой һалбарида буянтай ажалаа амжалтатай үргэлжэлүүлһээр.

Би жаргалтайб

Долгорма Мункуевна наһанайнгаа нүхэр Бальжир Долгоржаповтай табан хүдэр хүбүүдэй аба эжы. Тэ­дэнь мүнөө булта бэеэ даанги, гэр бүлэтэй, ажал хүдэлмэритэй, үри хүүгэдтэй. Теэд тэрэнэй ажабайдал­да уйдхар гашуудалтайшье сагууд тудалдаа. Долгоржа­повтан гэнтын аюулда дайрагдажа наһа бараһан дүү хүбүүнэйнгээ хоёр басага­дые үншэрүүлээгүй, альган дээрээ үргэжэ, һайханаар хүмүүжүүлхые оролдоо. 2015 ондо Долгорма Долгоржа­пова гэр бүлэтэеэ Үбэр Бай­галай хизаарай хэмжээндэ үнгэргэгдэһэн «Театральная семья» мүрысөөндэ илажа гараһан габьяатай. Харин 2016 ондо Долгоржаповтан «Звёздочки Сагаалгана» гэжэ уласхоорондын урилдаанда хабаадажа, хоёр ба­сагадынь Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй теа­трай тайзан дээрэ гараха аза талаантай байшоо.

Урагшатай үйлэ хэрэгүүдээр баян он жэлнүүдэй һубариһаар байтар, шам­бай хүдэр наһандаа хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, Бальжир нүхэрынь алтан дэлхэйһээ халижа ябашоо һэн. Долоон хүүгэдтэеэ гансаараа үлэхэ гээшэ бэлэн бэшэ даа. Теэд яахаб, амиды мэндэ ябаһан хойноо үри хүүгэдээ, ашанараа харалса­ха, дүнгэлсэхэ хэрэгтэй бай­гаа бшуу...

Баруун зүгтэ боложо байгаа сэрэгэй тусхай үйлэ хэрэгүүд Долгоржаповтанай бүлые алад гараагүй. Баа­тар хүбүүниинь Эхэ ороноо хамгаалхаяа мордоо һэн. Байгша оной август һарада хүбүүниинь хүндөөр шар­хатажа, госпитальдо арга хүүлэхэеэ ороһон байна. «Амиды үлэһэниинь ехэ даа. Бурхандаа мүргэжэ, маани мэгзэмээ хойноһоонь хо­дол уншажа байгша һэм. Һайн болохо, удахагүй ню­тагаа бусаха. Үндэр наһатай болоһон эжымни намтаяа мүнөө байдаг. Эжынгээ ха­жууда байхадаа би жаргал­тайб. Дуратай ажалаа хэжэ ябахадаа би жаргалтайб. Үри хүүгэдээ хаража, ашанараа бөөмэйлжэ байхадаа би жаргалтайб», - гэжэ Долгор­ма Мункуевна Долгоржапо­ва хэлэнэ һэн.