
Монголой Дорнод аймагай Баяндун сомоной 14-18 наһатай басагадай Халхын Голой байлдаанда оролсоһон тухайнь бахархама түүхэ бии. Эхэ оронойнгоо түлөө зүрхэ сэдьхэлээ зорюулһан тэдэ басагад сооһоо мүнөө нэгэниинь лэ мэндэ байна. 95 наһатай Сэрэнэй Шэмэд-Сэрэн эгэшэ Улаан-Баатар хотодо ажаһуудаг. Дайнда ошоходоо, 15-тайхан лэ байһан юм. Тэрэ 2014 ондо Халхын Голой байлдаанай 75 жэлэй ойдо дашарамдуулан, Монгол Уласай Юрэнхылэгшын зарлигаар Хүдэлмэриин габьяагай Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан байна. Баяндунай 16 басагадай түүхэ олон түмэнэй дунда дурдагдажал байха аад, юундэ мэдэгдээгүй шахуу үнгэршөө гээшэб гэхэһээ эхилээд, Шэмэд-Сэрэн эгэшэһээ асуужа һонирхохо зүйлнүүд олон.
- Халхын Голой байлдаанда Илалтын туйлагдаһаар 80 жэлэй түүхэтэ ой энэ жэл тэмдэглэгдэнэ. Харин Дорнод аймагай Баяндун сомоной 14-18 наһатай 16 басагад энэ дайнда оролсоһон тухайнь хүнүүд һайн мэдэдэггүй. Ушарынь тайлбарилаад үгыт.
- Тиимэ ехэ габьяа гаргаа гэжэ тоолодоггүй байгаа бшуу. Теэд бидэ өөһэдөөшье дайнай газарһаа бүтэн бүлеэн ерэһэндээл урматай байхаһаа бэшэ, юу хэһэнээ хүсэд ойлгодоггүй байгаалди даа. Дорнод аймагай сониной сурбалжалагша Цэнднасаа гэжэ хүн эгээл түрүүн бидэн тухай бэшэжэ, арад зондо мэдүүлээ һэн.
- Дайнда ошоһон түүхэеэ эхинһээнь дурсыт даа.
- Японцууд 1939 оной май һарада дай зарлангүйгөөр, шууд манай уласта добтолон ороһон гээд мэдээжэ. Тэрэ үедэ Дорнод аймагай Баяндун сомоной һургуулида һуража байгааб. Бүхы эрэшүүлнай дайнда ябашахадань, 14-18 наһатай 45 басагад лэ һургуулида һуража байгаабди. Тэдээн сооһоо 16-иинь дайнда оролсохомнай гээд ошоо һэмди. Иимэ үүсхэл би гаргаһан хүм. Хубисхалта намай залуушуу- лай эблэлэй түлөөлэгшэ Н. Аюуша гэжэ хүн хэшээлдэмнай ерэжэ, Япон самурайнуудай манай гүрэндэ халдан ороһон тухайнь хөөрэхэдөө, Баянтүмэн сомониие (мүнөөнэй Чойбалсан) һаяхана бомбо хаяжа тэһэлһэн тухайнь дуулгаа һэн. Энэ мэтын гашуудалтай мэдээсэл дуулахадаа: “Аюуша дарга, би дайнда ошожо, арга шадалаараа туһа хүргэхэ хүсэлтэй байнаб! Намтай ябалсаха хүн бии гү?” – гэжэ зоригтойгоор хэлэхэдэмни, нүхэд басагадни нэгэ хэды шэмээгүй байһанаа, гурбаниинь намайе дэмжэжэ: “Бидэ баһа ошохобди”, - гээд, һууриһаа бодобо. Дүрбүүлээ болоод, бэшэнээ баадхаһанайнгаа эсэстэ хорин хоёр хүн дайнда ошохоор болоо һэмди. Харин Аюуша дарга Эхэ ороноо хамгаалан бодохо хүсэлтэй байһандамнай баяр хүргөөд: “Аймагай намай хороонһоо, сэрэгэй хэлтэсһээ зүбшөөл һураха хэрэгтэй”, - гэбэ. Тиигэжэ гурбан хоногой үнгэрхэдэ, намайе дуудаад, 16 басагадые эльгээхээр болоһон тухайгаа мэдүүлээ һэн.
- 22 хүн байһанаа юундэ 16 болошоо гээшэбта?
- Хамалганда ороһон хүнүүдэй хүүгэдые ябуулаагүй гэжэ һүүлдэнь мэдээ һэмби. Тиихэ үедэ хамалганда абтаһан хүнүүдэй үхибүүдэй һургуулида һура- ханьшье хэсүү байгаа бшуу. Гадна дарганарай басагадые табяагүй байгаа һэн. Харин зүбшөөлтэй болоһон 16 басагад үхэр тэргээр долоон хоног соо ябажа, аймагайнгаа түб хүрөөд, тэндэһээ машинаар Баянтүмэн хүрэтэр хүргүүлээ һэмди.
- Энэ дайнда Илалтын туйлагдаһанда Танай габьяагай биинь арсашагүй. Теэд тиимэ залуухан басагад байлдаанай газарта ямар үүргэ гүйсэдхөө гээшэбта?
- Баянтүмэнэй сэрэгэй эмнэлгын газарта ажаллаабди. Тогоо барихаһаа эхилээд, унтариин хэрэгсэлнүүдые угааха, элюурдэхэ гээд лэ, заримамнай үбшэнтэниие ажаллаха, багасагын арга хэхэ үүргэтэй байгаабди. Ж.Цэмпэлмаа бидэ хоёр эмшэнэй туһалагша болоо һэмди. Тэрэмни сомон даргын басаган байһан юм. Дайнай һүүлээр бэшэ басагадни булта гэртээ бусахадань, би тэрэ эмнэлгынгээ газарта ажаллахаар үлөө һэмби.
- Дайнда ябахада, хэсүүл байгаа юм аабза.
- Тон байлдаанай газарта ороогүйшье һаа, ехэл аймшагтай байдаг һэн. Японцууд Баянсагаан, Халхын Гол, Алаг моритын хүүргэ хүрэтэр ерээд байгаа. Манай аймаг дээгүүр 12 агаарай онгосо ниидэжэ, бомбо хаяжа, пулемёдоор буудажа, олон сэрэгшэдые хюдаа һэн. Хүндөөр шархатаһан, хуу шуһандаа зууралдашаһан хүнүүдые асаржал байха. Тэдэнь шархынгаа халуунһаа дэмыржэ бодоод гүйхэ, харайха, бидэниие сохихоһоо наагуур болохо. Теэд үбшэнһөө боложо, ухаагаа алдаад байһан хүнүүдые хайрлахаһаа бэшэ, яахабши? Шарха һорьбонуудынь эдеэрлэхэ. Тэрэнииень угааха, сэбэрлэхэ ажалтай 5-6 хүн байгаабди. Татьяна Петровна гэжэ ород эмшэнэй заабаряар лэ ажалладаг байгаалди даа.
- Тэрэ үедэ сэрэгэй эмнэлгын газар ямаршуу байдалтай байгааб? Олон хүн эмшэлүүлхэеэ ородог һэн гү?
- Томо байшанда үбшэнтэниие хэбтүүлжэ аргалдаг байгаабди. Харин шархатаһан сэрэгшэдэй олоор ерэжэ эхилхэдэнь, үшөө 10 һэеы гэр баригдаһан юм. Манай эмнэлгын газарта гансал монгол сэрэгшэд ородог байгаа, ородууд Хэнтэй аймагта 55-дахи госпитальдо эмшэлүүлэгшэ һэн.
- Шархатаад байһан сэрэгшэд сэдьхэлээрээ унадаг лэ һааб даа.
- “Гэртээ харихамни! Сэрэгһээ болихомни!” – гэжэ нэгэшье хүн хэлэдэггүй һэн. Бушуухан эдэгээд лэ, байлдаанай газар руу бусажа, дайсаниие дараха гэжэ бүхыл сэрэгшэднай эрид шиидэнги байгаа. Мүн 16 басагадаймнишье дунда дайнда ерэһэнээ халаглаһан хүн үгы һэн. Даажа абаһан үүргэеэ үнэн сэхээр дүүргээд лэ байгаалди даа. Үбшэнтэндэ эмыень уулгаха, тарилга хэхэ, аманайнь хатахада, уһа үгэхэ, марляар амыень норгохо гээд лэ, эдеэлхэшье сүлөөгүй гүйлдэдэг байгаабди. Һонинойхиие хэлэхэдэ, Дорнод аймагһаа гансал манай сомоной басагад лэ фронтдо эльгээгдэһэн байдаг. Тон багамнай 14-тэй һэн.
- Дайнда ошоходотнай, аба эжытнай юун гээ һэн бэ?
- Эжымни минии 6-тай байхада, наһа бараһан юм. Аба эгэшэ хоёрни хүдөө малаа хараад лэ байдаг байгаа. Тэдээндээ хэлэншьегүйгөөр сомоной түбһөө шууд лэ ябашоо һэмби. Бэшэ басагаднишье гэртэхиндээ хэлэнгүй, уулзаншьегүй ошоһон байха.
- Үнэхөөр Эхэ ороншо, зоригтой басагад байгаалта даа. Теэд хэды һара дайнда ябаабта?
- Халхын Голой дайн 1939 оной майн 11-дэ эхилһэн юм. Бидэ Баянтүмэндэ июль һарада ерээбди. Харин августын хуушаар Илалта туйлагдаа. Теэд октябрь болотор шархатаһан сэрэгшэдые эмшэлжэ байгаабди. Һүүлээрнь нүгөө басагадни булта нютагаа бусаа һэн, би эмнэлгынгээ газарта ажаллаха гэжэ үлөө һэмби.
- Таанадай габьяае сэгнэжэ, шагнал үгэһэн гү?
- Тэрэ үедэ хэхэ ёһотой юумэеэл хээбди гэжэ бодохоһоо бэшэ, шагнал хүлеэжэ байаагүйбди. Һүүлдэнь заха зээлиин харилсаанда шэлжэн ороһоной удаа би хотын захиргаанда ошожо, дайнда хабаадаһан тухайгаа мэдүүлээ һэмби. Тиихэдэмни: “Баталан хамгаалха яаманда хандагты”, - гэжэ хэлэһэн юм. Тэндэнь ошоод, мэдүүлгэ бариһанаймни дүнгөөр 5-6 хүмнай гэртэй болоо һэн. Бусадынь абаха юумэеэ абажа үрдингүй, бурхандаа харяа һэн даа. Энэ хэрэг ябуулхадамни, аймагай сониндо Цэнднасаа гэжэ хүнэй толилһон мэдээн ехэ туһа болоо һэн, ороһон газартаа тэрэнииень харуулдаг байгааб.
- Баяндун сомондо буряадууд байдаг. Тантай ябаһан басагад булта буряадууд байгаа гү?
- Би буряад хүмби. Мүн тэдэ 16 басагаднишье буряадууд байһан. Манай нютагта ородууд олон һэн. Тэдэнэй хүүгэдтэй наадаһаар, багасага ород хэлэтэй болоһон байгаабди. Тиимэһээ дайнай үеэр ородуудтай харилсахадаа, хэлэеэ ойлголсоод лэ байгша бэлэйбди.
- Та хэды хүүгэдтэйбта? Аша зээнэртнай олон ааб даа.
- Би гурбан басагатайб. Ехэмни мүнөө 73-тай. Баһал намдаа адли хүгшэн болоод байна даа. Нэгэ хүбүүтэй һэмди. Тэрэмнай хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин оюутан болоод ябатараа, наһа бараа һэн.
- Халхын Голой байлдаанай 80 жэлэй ойгоор гээд, сонин, телевидениһээ олон сурбалжалагшад ерэнэ ёһотой.
- Һаяхана Японой телевидениһээ дүрбэн хүн ерээд ошоо. Бүхэли үдэртөө газаагуур ябажа буулгуулааб, асуудалнуудтань харюусааб. Баримтата кино бүтээнэбди гэжэ хэлээ һэн.
Даши-Доржо БОЛОТОВ хэблэлдэ бэлдэбэ