Соёл уралиг 1 jul 2019 592

​​БУРЯАД БАСАГАДАЙ БААТАРШАЛГА

Монголой Дорнод аймагай Баяндун сомоной 14-18 наһатай басагадай Халхын Го­лой байлдаанда оролсоһон тухайнь бахархама түүхэ бии. Эхэ оронойнгоо түлөө зүрхэ сэдьхэлээ зорюулһан тэдэ басагад сооһоо мүнөө нэгэниинь лэ мэндэ бай­на. 95 наһатай Сэрэнэй Шэмэд-Сэрэн эгэшэ Улаан-Баатар хотодо ажаһуудаг. Дайнда ошоходоо, 15-тайхан лэ байһан юм. Тэрэ 2014 ондо Халхын Голой байлдаанай 75 жэ­лэй ойдо дашарамдуулан, Монгол Уласай Юрэнхылэгшын зарлигаар Хүдэлмэриин га­бьяагай Улаан Тугай орденоор шагнагдаһан байна. Баяндунай 16 басагадай түүхэ олон түмэнэй дунда дурдагдажал байха аад, юундэ мэдэгдээгүй шахуу үнгэршөө гээшэб гэхэһээ эхилээд, Шэмэд-Сэрэн эгэшэһээ асуужа һонирхохо зүйлнүүд олон.

- Халхын Голой байл­даанда Илалтын туйлагдаһаар 80 жэлэй түүхэтэ ой энэ жэл тэмдэглэг­дэнэ. Харин Дорнод айма­гай Баяндун сомоной 14-18 наһатай 16 басагад энэ дайнда оролсоһон тухайнь хүнүүд һайн мэдэдэггүй. Ушарынь тайлбарилаад үгыт.

- Тиимэ ехэ габьяа гар­гаа гэжэ тоолодоггүй байгаа бшуу. Теэд бидэ өөһэдөөшье дайнай газарһаа бүтэн бүлеэн ерэһэндээл урматай байхаһаа бэшэ, юу хэһэнээ хүсэд ойлгодоггүй байгаал­ди даа. Дорнод аймагай со­ниной сурбалжалагша Цэнд­насаа гэжэ хүн эгээл түрүүн бидэн тухай бэшэжэ, арад зондо мэдүүлээ һэн.

- Дайнда ошоһон түүхэеэ эхинһээнь дурсыт даа.

- Японцууд 1939 оной май һарада дай зарлангүйгөөр, шууд манай уласта добтолон ороһон гээд мэдээжэ. Тэрэ үедэ Дорнод аймагай Ба­яндун сомоной һургуулида һуража байгааб. Бүхы эрэшүүлнай дайнда ябашаха­дань, 14-18 наһатай 45 ба­сагад лэ һургуулида һуража байгаабди. Тэдээн сооһоо 16-иинь дайнда оролсохом­най гээд ошоо һэмди. Иимэ үүсхэл би гаргаһан хүм. Хубисхалта намай залуушуу- лай эблэлэй түлөөлэгшэ Н. Аюуша гэжэ хүн хэшээл­дэмнай ерэжэ, Япон саму­райнуудай манай гүрэндэ халдан ороһон тухайнь хөөрэхэдөө, Баянтүмэн со­мониие (мүнөөнэй Чойбал­сан) һаяхана бомбо хаяжа тэһэлһэн тухайнь дуулгаа һэн. Энэ мэтын гашуудал­тай мэдээсэл дуулахадаа: “Аюуша дарга, би дайнда ошожо, арга шадалаараа туһа хүргэхэ хүсэлтэй бай­наб! Намтай ябалсаха хүн бии гү?” – гэжэ зоригтойго­ор хэлэхэдэмни, нүхэд баса­гадни нэгэ хэды шэмээгүй байһанаа, гурбаниинь на­майе дэмжэжэ: “Бидэ баһа ошохобди”, - гээд, һууриһаа бодобо. Дүрбүүлээ болоод, бэшэнээ баадхаһанайнгаа эсэстэ хорин хоёр хүн дайн­да ошохоор болоо һэмди. Ха­рин Аюуша дарга Эхэ ороноо хамгаалан бодохо хүсэлтэй байһандамнай баяр хүргөөд: “Аймагай намай хороонһоо, сэрэгэй хэлтэсһээ зүбшөөл һураха хэрэгтэй”, - гэбэ. Тиигэжэ гурбан хоногой үнгэрхэдэ, намайе дууда­ад, 16 басагадые эльгээхээр болоһон тухайгаа мэдүүлээ һэн.

- 22 хүн байһанаа юундэ 16 болошоо гээшэбта?

- Хамалганда ороһон хүнүүдэй хүүгэдые ябуулаагүй гэжэ һүүлдэнь мэдээ һэмби. Тиихэ үедэ хамалганда абтаһан хүнүүдэй үхибүүдэй һургуулида һура- ханьшье хэсүү байгаа бшуу. Гадна дарганарай басагадые табяагүй байгаа һэн. Харин зүбшөөлтэй болоһон 16 ба­сагад үхэр тэргээр долоон хоног соо ябажа, аймагайн­гаа түб хүрөөд, тэндэһээ ма­шинаар Баянтүмэн хүрэтэр хүргүүлээ һэмди.

- Энэ дайнда Илалтын туйлагдаһанда Танай га­бьяагай биинь арсашагүй. Теэд тиимэ залуухан басагад байлдаанай газарта ямар үүргэ гүйсэдхөө гээ­шэбта?

- Баянтүмэнэй сэрэгэй эмнэлгын газарта ажаллааб­ди. Тогоо барихаһаа эхилээд, унтариин хэрэгсэлнүүдые угааха, элюурдэхэ гээд лэ, заримамнай үбшэнтэниие ажаллаха, багасагын арга хэхэ үүргэтэй байгаабди. Ж.Цэмпэлмаа бидэ хоёр эмшэнэй туһалагша болоо һэмди. Тэрэмни сомон дар­гын басаган байһан юм. Дайнай һүүлээр бэшэ баса­гадни булта гэртээ бусаха­дань, би тэрэ эмнэлгынгээ газарта ажаллахаар үлөө һэмби.

- Дайнда ябахада, хэсүүл байгаа юм аабза.

- Тон байлдаанай газарта ороогүйшье һаа, ехэл айм­шагтай байдаг һэн. Япон­цууд Баянсагаан, Халхын Гол, Алаг моритын хүүргэ хүрэтэр ерээд байгаа. Ма­най аймаг дээгүүр 12 агаа­рай онгосо ниидэжэ, бомбо хаяжа, пулемёдоор буудажа, олон сэрэгшэдые хюдаа һэн. Хүндөөр шархатаһан, хуу шуһандаа зууралдашаһан хүнүүдые асаржал байха. Тэ­дэнь шархынгаа халуунһаа дэмыржэ бодоод гүйхэ, ха­райха, бидэниие сохихоһоо наагуур болохо. Теэд үбшэнһөө боложо, ухаагаа алдаад байһан хүнүүдые хайрлахаһаа бэшэ, яахабши? Шарха һорьбонуудынь эде­эрлэхэ. Тэрэнииень угааха, сэбэрлэхэ ажалтай 5-6 хүн байгаабди. Татьяна Петров­на гэжэ ород эмшэнэй зааба­ряар лэ ажалладаг байгаал­ди даа.

- Тэрэ үедэ сэрэгэй эм­нэлгын газар ямаршуу байдалтай байгааб? Олон хүн эмшэлүүлхэеэ ородог һэн гү?

- Томо байшанда үбшэнтэниие хэбтүүлжэ аргалдаг байгаабди. Харин шархатаһан сэрэгшэдэй олоор ерэжэ эхилхэдэнь, үшөө 10 һэеы гэр баригдаһан юм. Ма­най эмнэлгын газарта ган­сал монгол сэрэгшэд ородог байгаа, ородууд Хэнтэй ай­магта 55-дахи госпитальдо эмшэлүүлэгшэ һэн.

- Шархатаад байһан сэ­рэгшэд сэдьхэлээрээ уна­даг лэ һааб даа.

- “Гэртээ харихамни! Сэрэгһээ болихомни!” – гэжэ нэгэшье хүн хэлэдэггүй һэн. Бушуухан эдэгээд лэ, байлдаанай газар руу буса­жа, дайсаниие дараха гэжэ бүхыл сэрэгшэднай эрид ши­идэнги байгаа. Мүн 16 баса­гадаймнишье дунда дайнда ерэһэнээ халаглаһан хүн үгы һэн. Даажа абаһан үүргэеэ үнэн сэхээр дүүргээд лэ байгаалди даа. Үбшэнтэндэ эмыень уулгаха, тарилга хэхэ, аманайнь хатахада, уһа үгэхэ, марляар амыень нор­гохо гээд лэ, эдеэлхэшье сүлөөгүй гүйлдэдэг байга­абди. Һонинойхиие хэлэхэ­дэ, Дорнод аймагһаа гансал манай сомоной басагад лэ фронтдо эльгээгдэһэн бай­даг. Тон багамнай 14-тэй һэн.

- Дайнда ошоходотнай, аба эжытнай юун гээ һэн бэ?

- Эжымни минии 6-тай байхада, наһа бараһан юм. Аба эгэшэ хоёрни хүдөө малаа хараад лэ байдаг байгаа. Тэдээндээ хэлэншьегүйгөөр сомоной түбһөө шууд лэ ябашоо һэмби. Бэшэ басагаднишье гэртэ­хиндээ хэлэнгүй, уулзаншьегүй ошоһон байха.

- Үнэхөөр Эхэ ороншо, зоригтой басагад байга­алта даа. Теэд хэды һара дайнда ябаабта?

- Халхын Голой дайн 1939 оной майн 11-дэ эхилһэн юм. Бидэ Баянтүмэндэ июль һарада ерээбди. Харин ав­густын хуушаар Илалта туйлагдаа. Теэд октябрь болотор шархатаһан сэрэг­шэдые эмшэлжэ байгаабди. Һүүлээрнь нүгөө басагадни булта нютагаа бусаа һэн, би эмнэлгынгээ газарта ажал­лаха гэжэ үлөө һэмби.

- Таанадай габьяае сэг­нэжэ, шагнал үгэһэн гү?

- Тэрэ үедэ хэхэ ёһотой юу­мэеэл хээбди гэжэ бодохоһоо бэшэ, шагнал хүлеэжэ байаагүйбди. Һүүлдэнь заха зээлиин харилсаанда шэл­жэн ороһоной удаа би хо­тын захиргаанда ошожо, дайнда хабаадаһан тухай­гаа мэдүүлээ һэмби. Тиихэ­дэмни: “Баталан хамгаалха яаманда хандагты”, - гэжэ хэлэһэн юм. Тэндэнь ошо­од, мэдүүлгэ бариһанаймни дүнгөөр 5-6 хүмнай гэртэй болоо һэн. Бусадынь аба­ха юумэеэ абажа үрдингүй, бурхандаа харяа һэн даа. Энэ хэрэг ябуулхадамни, айма­гай сониндо Цэнднасаа гэжэ хүнэй толилһон мэдээн ехэ туһа болоо һэн, ороһон га­зартаа тэрэнииень харуул­даг байгааб.

- Баяндун сомондо бу­ряадууд байдаг. Тантай ябаһан басагад булта буря­адууд байгаа гү?

- Би буряад хүмби. Мүн тэдэ 16 басагаднишье буряа­дууд байһан. Манай нютагта ородууд олон һэн. Тэдэнэй хүүгэдтэй наадаһаар, багасага ород хэлэтэй болоһон байгаабди. Тиимэһээ дайнай үеэр ородуудтай харилса­хадаа, хэлэеэ ойлголсоод лэ байгша бэлэйбди.

- Та хэды хүүгэдтэйбта? Аша зээнэртнай олон ааб даа.

- Би гурбан басагатайб. Ехэмни мүнөө 73-тай. Баһал намдаа адли хүгшэн боло­од байна даа. Нэгэ хүбүүтэй һэмди. Тэрэмнай хүдөө ажа­хын дээдэ һургуулиин ою­утан болоод ябатараа, наһа бараа һэн.

- Халхын Голой байл­даанай 80 жэлэй ойгоор гээд, сонин, телевидениһээ олон сурбалжалагшад ерэ­нэ ёһотой.

- Һаяхана Японой телевидениһээ дүрбэн хүн ерээд ошоо. Бүхэли үдэртөө газа­агуур ябажа буулгуулааб, асуудалнуудтань харюусааб. Баримтата кино бүтээнэбди гэжэ хэлээ һэн.

МОНЦАМЭ.

Даши-Доржо БОЛОТОВ хэблэлдэ бэлдэбэ