"Гэсэрэй туг доро"

Байгал далайн барууншье, зүүншье тээгүүрхи домог түүхэтэ 33 газарта, мүн үльгэршэдэй түрэһэн нютагуудта баярай арга хэмжээнүүд эмхидхэгдээ бэлэй. Тэрээн бүхэндэнь Гэсэрэй туг хиидхүүлэгдэжэ, сэргэ тодхогдоходоо, хүнэй хүрьһэтэ газартаяа холбоотойе тэмдэглэхэ, мүн зуун жэлнүүдэй саанаһаа ерэһэн ёһо заншалнууд ерээдүйдэшье сахигдажа, элинсэгүүдһээ үри һадаһадтань уламжалан хүрэхэ гэһэн удхатай байгаа.

  Авто-аяншалга, зүжэг, үльгэршэдэй урилдаан

2020 ондо арадай баатарлиг үльгэр «Гэсэрэй» 1025 жэлэй ой гүйсэнэ. Энэ ушараар «Буряад соёл» гэһэн олониитын эмхи Россиин со­ёлой жасын ба Буряад Уласай Заса­гай газарай дэмжэлгээр «Гэсэрэй туг доро» гэһэн ехэ наада үнгэргэхэнь. Тэрэнэй хэмжээндэ Буряад Уласай, Үбэр Байгалай болон Эрхүү можын дэбисхэр дээрэхи домог түүхэтэ га­зарнуудаар авто-аяншалга эмхидхэг­дэхэ. Түрүүшынь шата июлиин 21-дэ эхилжэ, Кабанск, Түнхэн, Аха нюта- гуудаар, мүн саашаа Эхирэд-Булагад, Ойхон аймагуудаар үнгэрхэ. Харин 2-дохи шатадань Ивалга, Сэлэнгэ, Хяагта нютагуудаар авто-аяншалга хэгдэхэ. Эдэ нютагуудта дээрэһээ доошонь таталуулдаг уран бэшээ­шэдтэй танилсалга болохо, мэдээжэ зураашадай бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн дэлгэгдэхэ.

Гадна «Гэсэр» үльгэрэй 2-дохи һалаагай үндэһөөр найруулагдаһан хүүхэлдэйн зүжэг харуулагдаха. Хүүхэлдэйн дүрэнүүдые Пётр Гар­маев, Юрий Эрдынеев, Бальжинима Доржиев гэгшэдһээ гадна, «Дом­бо» гэһэн шаазанай студи, Даши Намдаковой гэр бүлэ зохёогоо юм. Онсо тэмдэглэхэ зүйл гэхэдэ, Даши Намдаковой гэр бүлэ энэ түсэлдэ гэжэ зорюута Гэсэрэй дүрөөр хүүхэлдэйнүүдые хэжэ байнхай. Дүн хамта 40-өөд уран бүтээл тус зүжэгтэ хабаадуулагдана. Найруулагшань – Олег Юмов. Энэ түсэлдэ гэжэ тусхай­таар хүгжэмэй 10-аад бүтээл бэшэг­дэжэ байна – үльгэрэй һалаа бүхэнэй удхаар дуунууд, Гэсэр тухай арадай дуун, мүн һүлдэ дуун бүтээгдэнэ. Уран бэшэлгын үзэсхэлэндэ хабаа- даха тухай Хальмаг Улас, Москва, Эрхүү, Улаан-Үдэ хотонуудһаа гадна, Ага тосхонһоо мэдүүлгэнүүд орон­хой. Гадна мэдээжэ уран зураашад Ф.Е. Гергесов, Е.А. Болсобоев гэг­шэдэй бүтээлнүүд олоной һонорто дурадхагдаха.

Энэ түсэлэй хэмжээндэ арадай аман зохёолой сэгнэшэгүй баялиг үлөөжэ шадаһан үльгэршэдэй ню­тагуудаар сэтгүүлшэд ябажа, тусхай дамжуулга бэлдэхэ юм. «Гэсэрэй туг доро» гэһэн ехэ нааданай уряа доро болохо 2-дохи хэмжээ ябуулга гэхэдэ, үльгэр түүрээгшэдэй видео- урилдаан. «Гэсэрэй» хэһэг уншагша­дай мүрысөөндэ хабаадаха гэбэл, «Буряад соёл» гэһэн олониитын эмхиин социальна холбоондохи хуудаһануудта толилогдоһон мэдээ- сэл уншаарайт. Жэшээлхэдэ, удаа­дахи хаягаар орожо, танилсахада болоно: https://www.facebook.com/ groups/784884518300305/

Һуралсалай шэнэ жэлһээ, тодор­хойлходо, сентябрь һараһаа дунда һургуулинуудай урилгаар уран бэ­шэлгын болон зурагуудай үзэсхэлэн эмхидхэгдэхээр түсэблэгдэнэ. Мон­гол, Буддын шажан ба Түбэд орон шудалалгын хүреэлэнэй болон Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин эрдэмтэд «Гэсэр» үльгэрэй сэдэбээр лекцинүүдые дунда һургуулиин багшанарта зорюулан уншаха. Удаань тэдэнь өөһэд өөһэдынгөө һургуулинуудта хэшээлнүүдые, уран уншалгын урилдаануудые, зура­гай мүрысөөнүүдые, уран зохёолой һайндэрнүүдые г.м. эмхидхэхэ ёһотой.

Эдэ бүхы арга хэмжээнүүдэй дүнгөөр «Гэсэрэй туг доро» гэһэн танилсуулгын фильмһээ гадна, уран зураг болон каллиграфи тухай фильм, буряад хэлэн дээрэ аад, ород бэшэмэл оршуулгатай кино- зүжэг бүтээгдэхэ. Мүн үльгэрэй хэһэг түүрээһэн хүнүүдэй олон видеоролигууд хэгдэжэ, үргэн ниитын һонорто дурадхагдаха.

Юундэ шухалаб?

Мүнөө үедэ үндэр ехэ зорилгонуудые бэелүүлхын тула арадаа нэгэдүүлхэ аргатай эрэлхэг зоригтой, үнэн шударгы баатарай дүрэ олохонь тон хэсүү. Тиимэһээ элинсэг хулинсагайнгаа захяае һанажа, арадай уран бэлигтэнэй – үльгэршэдэй дүршэл шадабари һэргээжэ, үеһөө үедэ дамжуулха ёһотойбди. Абьяастай залуушуулые элирүүлжэ, бэлигээ улам мүлирүүлхэ талаарнь туһаламжа үзүүлхэ хэрэгтэй. Үнгэрһэн саг, мүнөө үе ба ерээдүйе нэгэдүүлхэ үүргэ «Гэсэр» үльгэр даажа гараха шадалтай. Юуб гэхэдэ, хурдан хубилжа байһан мүнөө үедэ үльгэрэй удхань тон тааруу ха юм: хара сагаан хоёрой мүнхын байлдаанда һайниинь диилэжэ, хүн түрэлтэнэй аза жаргалтай байхые баталдаг бшуу.

«Гэсэр» тухай үльгэрэй буряад хэлбэринь бусад монгол туургатанай болон түбэдүүдэйхидэ орходоо, анханайнгаа хэб маяг, үгын баялиг алдаагүйгөөрөө сэнтэй юм. Бэлигтэй дуушад, үльгэршэд намарай, үбэлэй һүниин утаханда 20-30-аад мянган шүлэглэмэр мүрнүүдые сээжээр уншажа, Гэсэрэй болон 33 баатарнуудайнь баатаршалгаар гайхуулдаг байһан. Академик Б.Я. Владимирцов, Ородой суута монголшо эрдэмтэн, буряадуудай агууехэ үльгэрые «хэмжээгээрээ «Илиадые» холо ахина» гэжэ хэлэһэн байдаг бшуу.

Гэхэ зуура «Гэсэр» гансал сээжээр хэлэгдэжэ, энэ хүрөө бэшэ. Хуушан монголоор бэшэгдэһэн хэдэн боти гар бэшэгүүдһээ гадна, тува болон түбэд хэлэнүүд дээрэшье бии. Үшөө 1828 ондо Ородой мэдээжэ мон­голшо эрдэмтэн О.М. Ковалевский Байгал шадар байха үедөө эндэхи ажаһуугшадай баян гэгшын уран зохёолтой байһые тэмдэглэхэдээ, «буряад-монголшууд ямаршье саг­та Кэсэр хаанай түүхэ уншана» гэжэ хэлэһэн юм. Угайдхадаа буряад хэлэн Ородой Холбоото Уласай ба хуушанай СССР гүрэнэй харьяата бу­сад арадуудай хэлэнүүдтэ орходоо, яһала урданай бэшэгэй түүхэтэй ха юм. 1931 оной хэлэнэй хубисхалай үүсхэгдэтэр, буряад-монголшууд дээрэһээ доошонь таталуулжа бэ­шэдэг байһан. 1931 ондо латин үзэгтэ шэлжэһэн аад, 1939 ондо кирилл үзэгтэ ороһон юм. Мүнөө үедэ хуу­шан монгол бэшэгээ мэдэдэг зон тон үсөөн! «Буряад соёл» гэһэн ниитын эмхиин дэргэдэ 2017 оной хабарһаа эхилжэ, буряад-монгол бэшэгэй ба уран бэшэгэй һургуулида 290 хүн үзэжэ гараа. Мүнөөшье эхэ бэ­шэгээ шудалха хүсэлтэй хүнүүдһээ мүнөөшье мэдүүлгэнүүдые абаһаар.

Мүнөө үедэ ахамад үеын зон лэ (үбгэд, хүгшэд) түрэлхи хэлээрээ хөөрэлдэнэ, дунда наһанай зон ойлгоошье һаа, өөһэд хоорондоо болон үхибүүдээрээ буряадаар харилсанагүй. Энэнь аюултай. Буряад Уласай гүрэнэй хэлэн аад, буряад хэлэмнай мартагдаха туйлдаа хүрэнхэй. Гэхэ зуура хэлэнэймнай гүн ехэ нөөсэ хадагалһан баялиг байна ха юм. Энэ хадаа «Абай Гэсэр» гэһэн баатарлиг үльгэр. Байгалай хоёр эрьеэр ажаһууһан буряад- монголшуудай зуун жэлнүүдэй саанаһаа алишье аялгаар хэлсэжэ ябаһан үльгэрэйнгөө нөөсэ хэрэглэел! Энэ уряаемнай хүлеэн абажа, үльгэрөө нээгээд, уншаха хүсэлтэй хүнүүд байха аалам гэжэ найдаһандаа, «Абай Гэсэрээ» уншанабди» гэһэн видео-урилдаа соносхохо гэжэ шиидээбди.

«Гэсэрэй» 1000 жэлэй ой тэмдэг- лэгдэһээр 25 жэл үнгэрөө, үльгэр ту­хай мэдэхэ ёһотой шэнэ үе үндыгөө. Юуб гэхэдэ, энэ мэдэсэнь омогорхол түрүүлхэһээ гадна, түрэл арадайнгаа түүхэ, дабтагдашагүй соёлдо хабаа­тайень мэдэрүүлхэ ха юм.

«Гэсэр» үльгэр арадаймнай сэсэн мэргэн шэнжэ шанарай болон шэргэшэгүй булаг, үндэһэтэнэймнай, хүн түрэлтэнэй, нигүүлэсхы сэдьхэл бодолой ба уран һайханай удха шанар арадай, илангаяа залуушуулай дунда баталан гэршэлхэ хэрэгтэ туйлай ехэ үүргэтэй.

P.S. Эдэ бүхы хэрэгүүд «Соёл» гэһэн үндэһэн түсэлэй «Зохёохы бэлигтэн» гэһэн гүрэнэй программын хэмжээндэ Россиин соёлой жасын грантын мүнгөөр бэелүүлэгдэнэ. Гадна Гэсэр тухай зүжэг хараха хүсэлтэй зоной мэдүүлгэнүүдые хүлеэн абанабди.

Эмхидхэлэй хороон