Байгалай буряад, Буряадай Байгал

  - Байгал далайн уһан бүлеэн боложо байна, - гээд эхилхэдэнь, амаралта, аяншалга тухай хөөрэлдэхэ гээ юм гү даа гэжэ бодоһыемни, үнэн дээрээ хүндэхэ асуудалынь үргэншье, гүнзыгэшье байшаба. Эдэбхи үүсхэлтэй эдэ хүбүүд Ага, Усть-Орда тойрогуудай, Буряад оронойнгоо олониитые нэгэдүүлһэн эмхи (бүри эблэлшье гэжэ болохо хаш) байгуулха гэжэ шиидээд, Байгалаа һүлдэнь болгожо, агуу далайһаа арад түмэнэйнгөө түлөө абарал гуйнгаа абархашье хүсэлтэй юм ха.

Бурханай буулгаһан даабари

«Хэдэн сая жэлэй туршада анханайнгаа ариг сэбэрые алдаагүй байһыень һүүлэй арба, хорин жэлдэ нилээд хохидоогоолди даа. Уһаниинь бүлеэн боложо байһаниинь аюултай ха юм. Шудхан ородог гол мүрэнүүд хатана, аршаан булагууд шэргэнэ – ой модоёо хайра гамгүй отолһоноймнай хойшолон лэ даа», - гээд, Баир Уладаевай голхорол дүүрэн тэмдэглэхэдэ, Болот Цоктоев хөөрэлдөөгөө үнөөхи эмхи байгуулха тухай асуудал руугаа залана.

- Ажал ябуулгамнай Байгал далайгаа абарха, байгаалииень хамгаалха хэрэгээр хизаарлахагүй. Юрэнхы дээрэнь зүүн, баруун, урда, хойто зүгөөр ажаһуудаг буряадуудаа нэгэдүүлхэ хүсэлтэйлди даа. Мүнөө жалга добоороо илгараад лэ, хуу хара амияа харашоод һууна ха юмбибди. Жэшээлхэдэ, агууехэ далайнгаа нэрээр аха дүүнэрээ ами нэгэн болгохо бодолтойгоо мэдүүлхэдэмнай: «Хаана байһан Байгал гээшэ бэ? Манай нютагаар нуурнууд биил даа. Тэдээнээл хамгаалжа шадаа һаамнай...» - гэжэ хэлэхэ хүнүүдшье олдоно. Энээгээрнь бодоходо, зоноймнай үзэл бодол үлүү үргэн бэшэ байнал даа, - гэжэ Болот Цоктоев һанаа алдана.

Нүхэрэйнгөө үгэ тодожо абан үргэлжэлүүлхэдээ, Баир Уладаев: «Нангин далайн һахюуһад» гэжэ нэрэтэй эмхи бии болгохо гээд, саарһа гуурһанайнь ажалнуудые хэжэ эхилэнхэйбди. Үнэн дээрээ бидэ, буряадууд, дэлхэйн эрдэни зэндэмэни – Байгал далайе аршалха үүргэтэй түрэһэн зон ха юмбибди. Бурханай буулгаһан даабари гээшэ! Эрьеэрынь түбхинэжэ ажаһуугаа хадаа хайша хэрэг байха бэшэ, харюусалгаяа мэдэрхэ ёһотойбди. Хананхалаагүй һаамнай, нангин далаймнай намаг болоод лэ хосорхо аюултайл. Үнөөхи уһанай ногоон ургамалааршье бодохо болоо һаа, хохидолтой юумэнүүд олон».

- Нээрээшье, хажуудаа байһан хадань юм гү, али гүйхэн бодолтойһоо гү, Байгал далайгаа бодотоорнь сэгнэдэггүйл байналди даа, - гээд, би хэдэн үгэ нэмэбэб. – Хэдэн жэлэй саана Үбэр Монголһоо нэгэ танилайнгаа ерэхэдэ, заншалта ёһоороо Байгал далай дээрэ амаруулха гэжэ шиидээ һэмди. Тэрэмнайшье ехэ хүхибэ – түрүүшынхиеэ ябажа байгаа ха юм. Далайн эрьедэ буумсаараал, маанадаашье мартаад, бүхэли саг соо гэхээр һунажа мүргөө, зальбараа һэн. Уһанһаань хүртөө, далайн долгиндо горитойхон мүнгэ урдахуулжа үргөө. Хажуудань бидэ яадагбибди? Өөһэдөө шунгахамнай багадаад, машинаяа оруулаад, угаажа байна бэшэ аалди?

Байгалаа урдаа баряад...

«Буряадууд бараг лэ зон гээшэбди гэлсэхэбди. Үнэн дээрээ баруугаар ябахада, маанад тухай дуулаашьегүй хүнүүд захаһаа байгшал. Байгал гээд лэ, өөрыгөө танюулхаһаа бэшэ арга үгы. Тиимэһээ нюур шараймнай болоһон далайдаа шүтэхэ, һүзэглэхын хажуугаар, али болохоор аршалха уялгатайбди. Харыт, халдаха һанаатай зон захаһаа ха юм. Байгалнай ариг сэбэр, «элүүр энхэ» зандаа байгаа һаань, бидэ, буряадуудшье, эршэ хүсэтэй, амжалта туйлалтатай ябахалди», - гэжэ Баир Уладаев этигэл дүүрэн тэмдэглэнэ. Энэ бодолойнгоо үндэһөөр «Нангин далайн һахюуһад» гэжэ кино буулгажа байнхай. Тэрээн соогоо түрэл арадайнгаа түүхэһээ һабагшалан, мартагдаха туйлдаа хүрэһэн ёһо заншалнуудые һэргээн харуулна, Байгал далай тухайгаа бахархалта мэдээнүүдые дурдана, бэрхэшээлнүүдыеньшье тобойлгоно. Ородой Холбоото Уласай габьяата зүжэгшэн Чингис Гуруев, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн, дуушан Бадма-Ханда Аюшеева гэгшэдһээ эхилээд, мэдээжэшье, залуушье зохёохы бэлигтэн тус кинодонь наадана.

 Москвагай мэргэжэлтэдээр хамта энэ кино бүтээжэ байнабди. Буулгаха юумэнүүдээ бултыень буулгаад, мүнөө энэ-тэрэ баримтануудые бүридхэхэ, гадна эблүүлгэ-монтаж хэхэ, хүгжэм зохёожо тааруулха ажалнай үлэнхэй", - гэжэ Баир хөөрэнэ.

Урданай юумэн ула болоо гээд, дээрэнь дэбһэжэ хаяха бэшэ, мүнөө сагта тааруулжа хэрэглэхээр заншал ёһонуудаа заатагүй баримталха ёһотойбди гэһэн гол бодол тус кино дотор хэлэгдэнэ. Юрэнхыдөө, залуу найруулагшын һанаа зобоодог асуудалнууд олон юм. Теэд кино бүтээхэ гээшэ горитойхон мүнгэ алтанай хэрэг. «Үндэһэтэнэй кино гүрэнһөө тэдхэмжэтэй байгаагүйдэнь аргагүй. Һаяхана Москвагай продюсернуудтай нэгэ фильм буулгааб. Теэд буряадуудта хэрэгтэй, амин шухала асуудал бодхоохом гэхэдэ: «Тэрэш хэндэ һонирхолтой юм бэ? Өөрынгөө хүсөөр буулгыш», - гэнэ. Харин хүнгэхэн, һэбхихэн юумэндэ мүнгэ алтаяа гамнанагүй. Иимэл болоод байнал даа. Тиимэһээ «Нангин далайн һахюуһад» гэжэ кино буулгахадаа, шадал шэнээтэй зондо хандаһыемни, яһала туһалаа», - гэжэ Баир Уладаев хөөрэнэ.

Үндэһэтэнөө үргэхэ үе

Энэл киногойнгоо нэрээр олониитын эмхи байгуулха гэжэ шиидэһэн хүбүүд аха заха зонтой зүбшэлсэжэ, дэмжэлгэдэнь хүртөө.

- Мүнөө байһан олохон эмхинүүд манай дали доро нэгэдэхэ түсэбтэй. Ага, Усть-Ордада үндэһэн соёлоо хүгжөөхэ талаар амжалтатай ажал ябуулжа байдаг зон манай үүсхэһэн хэрэгтэ хамаархаар бэлэн байһанаа мэдүүлнэ. «20-30-аад жэлэй саана буряадуудай дунда үндэһэнэй мэдэрэл хурса боложо, хүдэлөөнүүд хэгдэһэн юм. Мүнөө-мүнөө дахяад эдэбхитэй залуушуул элирэн гаража байна гээшэ гү даа. Энэл үедэ эрид урагшаа дабшаагүй һаа, эблэрэн нэгэдэхэ алхамуудые хээгүй һаа, саашанхи байдалнай уруугаал орохо шэнги», - гэжэ ахамадууднай заабарилна. Тиимэһээ бэеэ һула табяад һуунгүй, арад зонойнгоо һаруул һайхан ерээдүйн түлөө хэрэгтэй үүсхэлнүүдые бэелүүлхэ ёһотойбди, - гэжэ Болот Цоктоев шиидэмгэй хоолойгоор мэдүүлнэ.

«Нангин далайн һахюуһад» гэжэ олониитын эмхишье гэхэдэ, юрын эмхи бэшэ, бүри үргэн дэлисэтэй хүдэлөөн болохоор түсэблэгдэһэн энэ хэрэгэй эхин сентябриин 19- 20-ой үдэрнүүдтэ, Риихын үедэ, табигдахань. Уһанай эршэ хүсэнэй эрид нэмэгдээд байхада, Байгал далайн баруун, зүүн эрьеэр асари ехэ ёһолол хоёр үдэрэй туршада бүтээгдэхэнь. Үндэһэн буряад хубсаһа хунараа үмдэһэн эрэшүүл агуу далайгаа бүһэлэн хүреэлээд, абарал гуйжа, наманшалан зальбарха юм.

- Байгалай баруун тээ, Ойхон арал дээрэ, Кабанскын аймагта, гадна зүүн эрьеэрнь Баргажанай, Байгал шадарай аймагуудта хэдэн газарта мүргэл хэгдэхэ. Харин түрүүшынь үдэртэ сугларһан зон булта далайнгаа эрье сэбэрлэхэ ёһотой. Тиимэһээ хаа-хаанаһаа эбтэйгээр, эдэбхитэйгээр ерэжэ хабаадыт гэжэ уринабди. Агуу далайнгаа алдар нэрээр алтан дэлхэйдэ өөһэдыгөө танюулжа байһан буряадууд Эхэ нютагтаа эзэн ёһоор эб нэгэн һуужа, эршэтэй, хүсэтэй байял, - гэжэ энэ хэрэг эмхидхэжэ байһан хүбүүд уряална.