979
Би эжынгээ түрэhэн нютаг Хэлтэгэй тухай нагаса эжынгээ hанамжаар хөөрөөд үгэхэм. Минии эжы Бадмацыренова Валентина Жамбаловна, 1940 ондо Ивалгын аймагай Доодо-Ивалга нютагай Дулмажап Базаровна (1908 – 1982 онууд), Дугар Нимаевич Жамбаловай (1898-1969 онууд) айлайда одхон басаганиинь боложо түрэhэн байна.
Эжын бага балшар наһаниинь энэ гое газарта үнгэрөө. Хэды хүндэ хүшэр сагта түрөөшье һаа, сэнгэжэ, уһанда орожо, наадажа ябаабди гэжэ хөөрэдэг. Һургуулидаа ябагаар үдэр бүри ябадаг байгаа, хүйтэн, халуун гэхэ юумэ үгы. Үбэлдөө үлэн шоноһоо айдаг байгаабди гэдэг. Балшар багаһаа ажал хэдэг байгаа. Дайн соогуур эдихэ юумэ хомор хадань, шэниисын үлэһэн ороод суглуулха ба хүлдэһэн хартаабхи малтаха уялгатай байгаа. Үшөө нэгэ заабариин юуб гэхэдэ, зумбраа алаад тушааха.
Хэлтэгэй гэжэ газарта, Мандал хадын хормойдо, hайхан Сэлэнгэ мүрын хажууда, нютагжаһан манай түрэлхид, хүршэнэр олон: Цырендоржо Гомбоевтон, Очир Жамбалов (Шарбаа) ба Дабажад Жамбалова, Ринчиновтан, Данзановтан г.м. Биологиин эрдэмэй доктор Бимба-Цырен Батомункуевич Намзаловай бүридхэһэн дансын ёһоор, тэндэ иимэ бүлэнүүд ажаһуудаг байһан:
Жамбаловтан – Шарбаа, Дугар, Даша;
Жигжитовтэн – Цыремпил, Бальжинима, Ринчин (мотео);
Данзановтан – Цырен-Даша;
Ринчиновтэн – Тогоочи.
Ивалгын буряадууд дүн хамта 500 бүлэ 1702 он багаар Байгалай саада бэеһээ нүүжэ ерэһэн. Эрхүүгэй можын Эхирэд-Булагадай аймагай түлөөлэгшэд Ивалга, Оронго, Гильбирэ горхонуудые зубшаад, 17 газарта һуурижаһан байна.
Доодо-Ивалгада ажаһуудаг буряадуудай ехэнхинь Булагад отогой зон гээд түүхын дансанууд элирхэйлнэ. Энээн тухай иимэ домог бии. 1684 ондо Байгал далайн баруун эрьеһээ Култук дээгүүр ябажа ерээд, саашаа Сэлэнгэ мүрэн зубшажа, Ивалга руу ерэхэ зуураа Готол буумал угай түрүүшын нүүдэлшэдэй ударидагшань гуталаа гээжэрхёо юм ха.
Доодо-Ивалгын буряадууд дээрэ үедэ шэрүүн нооһотой хони үдхэдэг һэн. Малшад хүйтэн болоходонь, үбэлжөөндөө, дулаан болоходонь, зуһаландаа гарадаг байгаа. Мори, ямаашье үдхэдэг айлнууд олон байгаа. Мухино, Калёново, Вахмистрово, Гурульба гэдэг һуурингуудаар түбхинэһэн айлайхинда мяхан болон сагаан эдеэгээ худалдадаг байһан. Хонинойнгоо нооһо, арһа хартаабхаар, һү тоһоео талхаар андалдадагыень тодорхойлһон мэдээнүүд бии. Эгээл иимэл хадань доодо-ивалгаархин бэрхэ наймаашанай алдартай.
Доодо-Ивалгын эрэшүүл хасаг сэрэгтэ ябадаг байгаа. Хүбүүдэйнгээ нэгэниие бүлэ бүхэн албанда ябуулхадаа, унаха хүлэгөөр, үмдэхэ хубсаһаар, барижа ябаха зэбсэгээр хангадаг бэлэй. Доодо-Ивалгые урдань хасаг сэлеэн гээд нэрлэдэг байһан.
Буддын шажанай дэлгэрхэдэ, эндэ Янгаажан дасанда хубарагаар хүбүүдэйнгээ нэгэниие ябуулдаг болоо. Октябриин хубисхалай һүүлдэ Хэлтэгэй гэжэ газарта түбхинэһэн зоной ажабайдал тад ондоо болоо.
Зөөри хамтадхалгын үедэ Ивалгын тала дайдаар Сталинай, Молотовой, нэрэмжэтэ артельнууд, «Хубисхал» гэжэ коммуна бии болоо. Тэдэ хоёрые хамтаруулжа, Коминтерн гэжэ колхоз байгуулагдаа.
1930-аад онуудта газар хахалжа, огороод тариха ёһо нэбтэрүүлэгдээ. Һайн уһалууритай байһанайхи энэ газарта юумэ тарихада һайн. Манай нагаса аба ном бэшэгтэй хүн байһан тула счетоводоор ажалладаг байгаа.
1935 ондо Һужаа һууринда ГУЛАГ-ай 8-дахи колони нээгдээ. Прибалтика, Баруун Украина, Молдавиһаа түрмынхид хэһээлтэ амсахаяа иишээ асарагдадаг болоо. 1936 онһоо эхилээд, 1938 он болотор нагаса абын түрэһэн аха дүүнэр – Лубсан, Даша, Базар гурбуулан ламанар байһан ушарһаа, хашалган хамалганда орожо сүлэгдөө. Хоер турэлхидэй саашанхи хуби заяан һайнаар мэдэгдэнэгүй. Агуу Ехэ Дайнда мордоод, һөөргөө бусаагуй. Гансал Дашань дайнда хүндөөр шархатаһанайнгаа һүүлдэ нютагаа бусаа. Һужаа һууринда оршодог колонидо ороһон түрэлэйнгөө зондо дулаан хубсаһа, эдеэ хоол нютагаймнай зон, түрэлхидынь абаашадаг һэн гээд нагаса эжымнай хөөрэгшэ һэн.
1932 онһоо 1937 он болотор Ивалгын аймагай нютаг һуурингуудай харгыгаар сүлэлгэдэ ороһон хүнүүдые сагдаанар туугаад ябадаг байгаа. Зүдэршэһэн, тулама үбшэн болошоһон зон зүһэмэг хилээмэ, аяга сай эрижэ ябадаг бэлэй. Доодо-Ивалгын буряадууд арга шадалаараа боложо, хубаалдаха юумэнэй байгаа һаань, харамнадаггүй һэн. Минии нагаса эжы Дулмажап Базаровна Янгаажанай хасаг Цыремпил Жигжитовэй басаган байһан. Дүтынгөө зондо тодхор татахагүйн тула юумэ ехээр хөөрэдэггүй һэн. Бурханай номоо тон нюусаар уншаха, сээжээр олон юумэ мэдэхэ байгаа.1946 ондо Ивалгын дасанай нээгдэхэ багта урданай хадагалжа байһан бурханай номуудые, хубсаһанай мунгэн тобшонуудые, малгайда хэдэг шүрэ, эхэнэрэй һиихэ, зүүбшэ г.м. үргэл болгожо үгөөб гэдэг. Үхибүүдтээ үгэеэ дуулгажа һургаһан, бороор хүмүүжүүлһэн, олон жэлдэ аха дүүнэрээ дайнһаа хүлеэһэн нагаса эжымнай һайн һурагты, хуули засаг тухай муугаар бү хэлэгты гэгшэ бэлэй.
Автор: “Буряад үнэн”
