Аршаантай нютагни - Енгорбой

Хангай ехэ Захааминай эгээл олон аршаантай Енгорбой нютагни. Тойруулан байhан хада уулаараа, үзэсхэлэн hайхан байгаалитай, Зэдэ, Сэхир голой уулзуурта бодоhон нютагни. Эртэ урда сагhаа Хонгоодор хорин хоер хүбүүтэй байhан юм. Хүбүүдтээ хони гаргажа бултандань нэрэтэй мяхыень хубаажа үгэhэн түүхэтэй. Эгээ томо хүбүүндээ шуhа үгэhэн юм. Хонгоодорой эгээ томо Шуhан гэжэ нэрэтэй хүбүүн манай нютагта ерэжэ, буусаяа түхеэрээд амгалан тайбан hуужа, адуу малаа үдхэжэ эхилhэн юм гэжэ үбгэд, хүгшэднай хэлэдэг бэлэй. Шуhанhаа Шуранхан хүбүүн гаража, угаа саашань үргэлжэлүүлhэн байна. Хонгоодор зон хадаа хада уулаяа тахижа:

Хада ехэ түншэлгэтэн

          Хада ехэ хэрэмтэн бэлэйт, -

гэжэ дурдагша hэн. Урда сагhаа эхилээд, түмэршэ дархад ба модошон дархад, бөөнэр олон байhан. Хада ууланууднай түүхэ домогтошье оронхой. Нютагай хойто талада оршодог Доргото гэжэ үндэр уула ербыжэ байдаг. Энэ хадые нютагай эзэн болохо Хүүхэн-Бүмбэй түшэлгэдөө абаhан, энэ хадаһаа баруун талада оршодог Енгорбой нютагай суута аршаан байдаг. Хүүхэн-Бүмбэй эзэн алтан hайхан аршаанаа аршаанда абаhан гэлсэдэг.

Нютагай баруун хойто талада үндэр Хамар гэжэ нэрэтэй хада hүрөөтэйгөөр харагдана. Үнидэ, урда зуун жэлэй наяад оноор Шойндон таабай байхадаа энэ хада тухай иимэ нэгэ домог хөөрэhэн байна:

Манай нютагай элинсэг хулинсагууднай хонгоодоронууд байhан, ангуша зон ха юм даа. Агнуурида гараад, үдэшэниинь галайнгаа хажууда унтасараа хангайн эзэдые баярлуулха гэжэ энеэдэтэй ушарнуудые, али гэбэл үльгэр домогуудые хөөрэлдэдэг заншалтай байhан юм.

Нэгэтэ, урда сагта бүлэг ангуушадай отогоо абаад, галайнгаа хажууда хөөрэлдэжэ байхада, хангайн олон эзэд ерэжэ шагнажа байбад. Нэгэ хангайн эзэн хойнтожо ерээд, харахадань хөөрэгшэ хүнэй хажуугаар ангуушад ба хангайн эзэд олоороо тойрошоод hуужа, шагнажа байбад. Ерэгшэ эзэн заахан болоод хөөрэгшэ хүнэй хамар дээрэ hуугаад шагнажа эхилбэ. Нэгэ энеэдэтэй ушар тухай хөөрэжэ байхадань, хамар дээрэ hууhан хангайн эзэн халтираад, доошоо ороходонь, бэшэ эзэдынь хараад энеэлдэжэ оробод. Тиигэжэ тэрэ эзэн ангуушадта харагдаад, бэшэ эзэдтээ зэмэдэ ороhон юм байха. Иигэжэ энэ хада Хамар гэжэ нэрэтэй болоо гэжэ хэлсэдэг. Нютагай зүүн талада Миланхан гэжэ уула бии, тээ саанань Үндэр Барьер гэhэн хада орбойно. Барьерэй саада тээ Хурмастын үндэр нэмжынэ. Зүүн урда талада Жоновойн үндэр, Элhэн дабаан, Модотойн тайлган, Харгатайн ууланууд hубарилдана. Нютагай урда талада Баарайн тала манан соо уняартана. Нютагай эзэн болохо  Модотойн төөбиин барилдаандаа абаhан Баарайн тала гэжэ дурдалга соо ороhон. Баруун урда Зэдын саана талада Дэгэнэйн уула. Эртэ урда сагhаа үбгэ эсэгэнэрнай тойроод байhан аршаан булагуудаа, эхэ байгаалияа ехэ наринаар сахин хаража, хада уулынгаа эзэдтэ амгалан тайбан байхаяа эдеэнэйнгээ дээжэ үргэжэ тахидаг болоhон түүхэтэй.

Манай нютагай зон ехэнхидээ харын шажанда мүргэдэг тулада Хүүхэн-Бүмбэй эзэмнай хэр урда сагhаа ехэ томо зиндаатай ламанарай Санага ошохоо ябахада, Хамарай үндэрэй оройhоо ба зүүн тээ байhан Барьерай үндэрые алхалаад байхадань, эхэнэр хүнэй доогуур гаража болохогүй гэлдээд, ехэ ламанар hөөргөө эрьежэ, Шара-Азаргын болдог тээшэ үгсөөд, эхин дабаагаар дабаад, Санагадаа ошодог, үгышье гэбэл hөөргөө ябажа Сагаан Морёор Санагадаа хүрэдэг байhан байна.

Үбгэ эсэгэнэрнай ангууша зон хадаа хада уулаяашье, бэшэшье газарнуудые ангай нэрээр нэрлэhэн газар манай нютагта аргагүй олон юм. Сэхир голой, Түргэн оломой саада талада Тарбагатайн үбэрнүүд жэрылдэн харагдана. Даагайн саана Хара гүрөөhэтэ гэжэ заахан газар байдаг. Тэндэ үбэлынь урда сагта Баабгайн эшээн олоороо байдаг хадань хара Гүрөөhэтэ гэжэ нэрлэhэн байгаа гү гэжэ hанамаар. Хүбшэдэ Бүргөөhэтэ, Тарбагатай гэhэн газарнууд бии. Хүдэриин дабаан урда сагhаа эхилээд, мори тэргээршье, шаргааршье, hүлээрнь трактор машинааршье ябажа, малшадай зуhаланда ошодог дабаан. Доргото гэжэ хада, Һойр наадан, Дали, Гангатын нуур, Һод мүртэ. Газар бүгэдэ нэрэтэй, нютагайнгаа газарай нэрэнүүдые бэшэжэ барахагүй байнаш. Иимэ гое байгаалитай нютагаа түүрэн магтахадаа, элинсэгэймнай бууса тонтоео бурханай орондо hуужа эхилhэн юм гэжэ hанахадаа, нээрээшье, бурханай орондо байhандал харагдана. Нютагаа магтажа энээхэн шүлэгөө зорюулнаб.

Енгорбой нютагни

Зэдэ Сэхирэйнгээ эрье дээрэ

Зэлэ татажа бодоhон,

Сэбэрхэн тоонто нютагтаа

Сэлгеэхэн дуугаа зорюулнаб.

 

Үндэр хадануудаар тойруулhан,

Үнгын модоор бүрхөөгдэhэн,

Аба эжын юрөөлтэй,

Агуу минии Енгорбой.

 

Халуун аршаангаараа нютагни

Хамаг бэеым дулаасуулжа,

Бүхы юумэндэ диилдэхэгүй

Бүхэ болгожо табиналши.

 

Үндэр хадануудаараа тойруулhан

Үнгын модоор бүрхөөгдэhэн,

Аба эжын юрөөлтэй

Агуу минии Енгорбой.

 

Элинсэгэйм гал гуламта

Эрхэлдэг хүбүүдэйнь носооhондол

Эршэмэйгээр саашаа дэбэжэ,

Элдинхэн нютагни hалбарна.

 

Үндэр хадануудаараа тойруулhан,

Үнгын модоор бүрхөөгдэhэн,

Аба эжын юрөөлтэй

Агуу минии Енгорбой.