​Һобинтой Гуржаб

 Түрэхэ гарахын һобинтойшог, юумэнэй далда удхые ойл­гонтуу, мэргэлээдшье ор­хидог, тиихэ зуураа бөө, лама болоогүй хүнүүд нютаг бүхэндэ дайралдадаг лэ.

Гуржаб эгээл иимэ хүнүүдэй нэ­гэн юм. “Бурхан тэнгэри мэдэхэ” гэжэ үе-үе болоод үгүүлдэг. Энэ үгэеэ лаблаһан мэтэ дээшээ, огтор­гой руу онигошон хараха. “Тэндэ хуу бэшээтэй, хүн бүхэнэй зурлаа зам. Хэзээ түрэхэ, хэзээ үхэхэнь...” гэхэ­дэнь, хэн нэгэн хажууһаань зорюута һөөргэдэн хэлэхэ: “Юундэ заабол тэндэ бэшээтэй юм? Дасангуудта мэргэн зурхайшад хэлэжэл һуудаг гүбэ...”. “Теэд зурхайшадайш толгой руу хэн оруулна гэжэ һананаш? Тэндэһээл гүбэ...” гээд, хургаараа өөдэнь зааха.

- Гуржаб, элдэбын юумэн тухай бодожо байнхаар, наһанайнгаа нүхэр оло. Хэды хэлэнэбиб даа. Дүшэ хүрэхэшни ойротоо, – гэжэ эжынь үгэлдэг болоһоор үнинэй.

Иимэ үгэһөө Гуржаб анха түрүүшынхеэ бодолгото болобо. Өөрын сэлеэн соо тэрэниие тоо­хо эхэнэрнүүд, басагад үгы. Ондоо тээгүүр ябажа үзөөгүй. Эжынь нэгэ үзэлшэндэ ошоходонь, “Һамганай нюур үгы байна. Гэбэшье бишыхан таталга харагдана. Элинсэг эсэ­гын талаар нэгэ хүн нэрэтэ буян хэһэн. Тэрээниие залган һагад юу хээ үйлэдөө һаа, һамгашье абажа, хүбүүтэйшье боложо магад”, - гэбэ ха.

Үнэхөөрөөшье, Гуржабай таабай Дэшэн буянгай түүхэтэй байһан. Ха­малганай үедэ нютагайнгаа Амарай ламын амиие абарһан юм. Хамтын ажахы эмхидхэлсэгшэдэй нэгэниинь ябаа. Хэд сагдаанар ламхайе баряан- да абаашахаяа ерэхэнь бэ гэжэ дуу- лаад, һүниндөө ламхайда ошожо, нэгэ сагдаагайнь гэр бүлын хатуу байдал тухай хөөрэжэ үгэбэ. Хэр­бэеэ саа үбшэндэ дайралдаһан һамгандань туһалаа һаатнай, юумэн ондоо тээшээ эрьежэ магадгүй гэбэ. Үглөөдэрынь аймагһаа ерэгшэдтэй өөрөө ошолсожо, сай уулганай үедэ: “Ламхаймнай үндэр наһатай, хүлынь үбдэгөөрөө сэхэлдихээ болиһон, туулганда ошоо һаа, түрүүшын үдэртөө бүдэржэ һалахал. Тиихын орондо хэн нэгэндэ туһалаад, ню­тагтаа яһаа хаяа һаань... Саа үбшэ, унадаг үбшэ, орондо шээхэ барихые аргалдаг юумэл...” - гээд, Дэшэн саг­даанарай шарай адаглаба.

Мижыт-Доржи нэрэтэй сагдаань сугтаа ябаһан нүхэр тээшээ асууһан шэгтэйгээр хараба. Тэрэнь саг дары ойлгоод, һэр-мэр гэжэ үгэлбэ: “Мижыт-Доржын һамган оронһоо бодоногүй, жэл болоо, һалхи дайруу­лаад...Туһалха аргатай гээшэ гүт?”

Ламбагай шоогоо гаргажа хаяад хэлэбэ:

- Хэнтнай ой модоор тэнээ юм, боро хараанаар гэртээ бусаһан байнат. Олоһон олзотнай дахуултай байгаад, һамгыетнай хорложорхёо. Үшөө урадхал уһанда хубсаһа хуна­раа зайладаг байна. Ород эхэнэр гү даа? – гэбэ ламбагай.

- Тиимэ. Таабайнь ажал хэхээ иишэ сүлэгдэһэн. Буряадай заншал гүйсэд сахинагүйл даа, өөрынхеэрээ юм.

- Хангайда сан табижа, Лусадые тахяад байхада, саанахи юумэн эли болохо, - гэбэ амбай.

Эдэ бүгэдые бүтээхын тула уһанай эрьедэ, ойн соорхойдохи байрада зорибод. Бүтээлэй удаа ламбагай хэдэн ондоо ургамал таримдаад: «Уулгажа байгаарай, үлөөшыень дэри дэбдихэр соонь хээрэй, - гэжэ заабарилба. - Өөрөө ошожо, гурба удаа таримдаа һаам, эдэгэхэнь түргэн байха».

Иигэжэ ород эхэнэр хүл дээрээ бодобо. Ламхайшье холын заямхада хоргодоондо эльгээгдэбэ.

...Гуржаб энэ ушар тухай оло да­хин дуулаһан байха юм. Теэд Дэшэн таабайнгаа буянгые залган һагад юу хэхэ болоноб? Намарай игаабари дулаан үдэр томохон сомоогой хаяа түшэжэ, һобингоо оруулан бодобо даа. Тээ саанахана үхибүүд дай хэжэ наадана. Гүйжэ ябатараа унаад, мүлхинэд, бэе бэеэ хүсэхые орол­доно. Кино соо хараһанаа дабтана хаш. Хэбтээд, мүлхинэ... Үү-е ойлгооб, һунажа мүргэхэ... Ашатайл байха ха даа, нэгэ үйлөөр хоёр мүргэл бүтэхэ. Орон хангайдаа зальбарал болохо, таабайнгаа, Амар ламбагайнгаа дурасхаалда... Эндэһээн Сээжэ-Бур­галтайнгаа дасан хүрэтэр арба гаран модо болохо хаяа... Зургаа-долоон хоног соо гарасалдахаар хаш. Хээрэ хонохо болоно, уһа табидаггүй нимгэн бүд майхантай һаа... Байза, эжытэйгээ хөөрэлдэһүүлши.

Должон хээтэй хүбүүнэйнгээ һанаашые бүри мүһэн дэмжэбэ. Миин байгаа һаа, байжал байхаш. Харин хүдэлхэдөөл, урагшаа хүгжэл болоно бэшэ гү? Хэлсэхэ хүниинь юуншье гэжэ хэлсэжэ байг лэ – ян­гынь нэгэ. Буянгай үйлэһөө эшэхэ гэжэ хайшаа юм?

- Хонолгон тээшэ тэргэ морёор шамаяа асаржа байгаа һаа, ямар юм? – гэнэ эжынь.

- Бисалгалай дамжаа үгы болохо бэшэ гү? Юрын үйлэ шэнги. Харин Балсан дүүмни үдэшэ тээшэ хонол­гондо ерэдэг һаань, ямар бэ? Боори хадын хаяада түүдэбшэ носоогоод, Долоон Үбгэдтөө, Алтан Гадаһандаа мүргөөд, майхан соогоо нойрсоод...

Үдэшэлэн эжытэйгээ, Балсантай һайса хөөрэлдөөд, Буддын шажа­най календарь соо тэмдэглээтэй Бальжиниматай, Дашаниматай үдэр шэлэбэд.

- Ёһо гуримаараа болбол, гансал өөрынгөө мүр хараад ябаһан хүн болохогүйш. Орон дэлхэйнгээ, үндэр тэнгэриингээ сэлмэг арюун байхын түлөө, эхэ зургаан зүйл хамаг ами­танай түлөө, нютаг нугын зон хоо­рондоо эбтэй, элүүр энхэ, амгалан тайбан байг гэжэ сэдьхэхэш. Урда үеые хойто үетэйгөө яагаад холбохо­биб – намайе тоохо наһанай найдам­тай нүхэр ушарһай гэжэ шэбшэдэг байхаш. Уг удамдаа мүргэнэб гэжэ зальбаржа ябаарай. Үнэн дээрээ намда заалгаха бэшэш, толгой соо- гоо сэсэгы бодолтойш, - гэжэ эжынь заабарилба.

Одоошье үлзытэй үдэрынь ман­даба даа. Армиин албанһаа асарһан хубсаһаяа, тааруухан тооробшо малгай, хүнгэн кроссовко үмдэжэ, арадаа бишыхан рюкзак үргэлөөд лэ зүглэшөө һэн. Түрүүшээр ни­лээн эсэбэритэй, һунажа мүргөөд бодоһоной удаа шууд алхалаад яба­шаха дураниинь аргагүй хүрэдэг байба. “Бэлэдхэл хээгүймни, бэеэ һорёогүйм - өөрым зэмэ. Заа-зуу­шье һаань, туршаха байһан байгаа ха юмбиб. Теэд залхуу зайдан, үбшэ хабшан бэшэб, ябахал ёһотойб”, - гээд, шүдөө зуужа, һууринда дүтэ гүбээ аладлаад, хүн зоной харааһаа саашалхадаа, досоонь тэниихэдэл гэбэ. Ябан дадажа, үдэшэ багта бүри ульгам, һурантуу шэнги болобо.

Балсан дүүнь үдэшэлэн мори тэр­гэдээ майхан ашанхай, үдэшын хоол хүнэһэтэй ерэбэ. Бисалгал хэхэдээ, мяха эдидэггүй гэжэ дуулаһан Гур­жаб энэ ёһые сахиха гэжэ шиидэбэ. Санаартан бэшэшье һаа, заншаһан гуримда дүтэрхы байхые һайшааба. Пеэшэнһээ һая гаргагдаһан хилээ­мэн дээрэ сүсэгы няажа, замбаатай, тоһотой халуун сай хүлэршэтэрөө ууба. “Эжы сагаан далиин набша эльгээгээ юм, үглөөгүүр сайтай уу­хыеш. Санзайгаар утаад, аршаанаар угаалгаад, мэдэхэ мааняа уншаад унтаарай гээ һэн. Бодоходоо, хүл гаршни хүшэшөөд байха даа, яагша­абши?” - гэжэ Балсан энеэсэгээнэ.

Одото тэнгэриин олон түмэн мүшэд ониб-аниб гэлдэнэ. Гэртээ үйлсөөр ябаад харахаһаа тад ондоо, бүри дүтын, томонууд, орой дээ­рэш амилжа байһандал үзэгдэнэ. “Һууринһаа холошье бэшэ аад, хүдөөлиг шэнжэ байнал. Тайгын заямха соо бүришье һонирхолтой ёһотой. Ангуушадые дахажа нэгэтэ ошодог һаа...”

Үглөөдэрынь, нээрээшье, хүл гар хүшэшэнхэй, толгой соонь шуу­ян дүнгинэһэндли. “Зарядка хэһүү даа, дүүдээ ахирханаа мэдүүлэнгүй, үдэрөө эхилхэл болоо гүб” гэжэ гар, хүлөө хойшо урагшань хүдэлгэжэ, сэбэр сэлгеэн агаар сээжэ дүүрэн һоросогооно. “Түбэдтэ эрэшүүлһээ байха эхэнэрнүүд ябаган тэргэ түлхеэд, хэдэн һара, жэлээр һунажа мүргэн, Һаса хүрэжэ ябаһыень теле­визорээр харуулдаг бэшэ аал? Ямар ехэ һүзэг гээшэб! Дайн соогуур таг­нуулшад-лазутчигууд шабар шабха соогуур мүлхижэ, “хэлэ” олодог бай­гаа. Эдэнэй хажууда минии ябадал холо хүнгэн ааб даа гэжэ бодоһоор, ээлжээтэ үдэрөө эхилбэ. Зосоонь ямаршьеб даа зогсошогүй зориг түрэһэндэл, шэнэ ами ороһондол...

“Һайн юумээ шэбшэжэ ябаха, эб эе, эб найрамдал, элүүр энхэ тухай, агаар уһанай, орон тэнгэриин арюун сэбэрэй түлөө” гээд шиидэнэ.

Дүрбэдэхи үдэртөө һэн бэзэ, нэгэ түхэреэн хотогорые аладлан ябахадань, буруунуудаа бэдэржэ ябаһан эмээлтэй моритой эхэнэр дайралдаба. Юрэ бусын үзэгдэлһөө гайхабашьегүй. “Би дээрэһээб, Сээжын фермэһээб, Дарима нэрэ­тэйб. Дасан соо хэдышье һунажа мүргэдэгби. Хүгшэн эжыгээ дуу- ряажа. ...Минии наһанай зон ехэшье хэрэгсээдэггүй, хүн хүнөөрөө болоо ааб даа”, - гэбэ.

Энэ үеэр Балсан дүтэлжэ, хоюулан эхэнэрые урижа, гурбуулаа сайлаба. “Хүдөөгэй түүдэгэй үнэһэн соо хартаабха булахада амтатай даа. Би үглөөдэр хартаабха абаад ерүүжэб. Ёһоорхон һайн сорт, бэлэн үльтиршэхэгүй, хэлээ таһа хазама амтатай байха”, – гэбэ Дарима.

...Һаруулхан, һиихэ мэтэ сэлсэ­гэнэн сэрбэлзэһэн шүүдэрэй халта дэгдэхэтэй сасуу нөөхил ажалаа Гуржаб эхилнэ. “Армида саб-яб ябаа бэлэйб. Нилээн шүрбэһэлиг болоод ерээ һэм. Тэрэ гэһэнһээ хойшо кол­хозой, үмсынгөө ажал хээд лэ, бэеэ һорихо гэжэ нэгэшье оролдоогүйб. Угайдхадаа, амисхаалай упражнени хэдэг байхаа яагаабиб? Гол горхон холо бэшэ, ошоод умбаагыш, тама­рыш. Городой зон уһа гол бэдэржэ, ямар холо ошодог гээшэб, - гэжэ бэеэ голоһон бодолнууд түрэнэ. – Энэ дэлхэйдэ эдэ хаданууд хэтэдээ байгаа. Минии түрэхэдэшье байгаа, ябахадамнишье, тэрэл хэбээрээ байха. Энээхэн богони агшам соо бирагүйхэнөө бү харуулһуу. Шадал­тай, шүтэлтэй эрэ гэжэ нютаг нугым­ни эзэд хадуужа абаг...”

Балсан энэ үдэр эртэхэн ерээд, ябаган һандай дээрэ хайша хайшаа харасагаан һууна. “Энээни досоо- хиие байз, хүдэлгэжэл үзэхэб даа. Саашаа һураха һанаатай юм гү... Һамга абангүй, харгыень хаагаад байнаш гэнэ эжымни. Яагаад би хаа­ба гээшэбиб, абахаяа һанаа һаа, абаг лэ. Түгдэмэй басагантай һэшхэлтэй хаш. Намайгаа “чудак” гэхэл һанаатай. Иимэ ахатайл байһаншни хүрөө, архи тамхи намнаа һаам, юун болохо һэм. “Чудак хадаа чудак, бог с ним” гээд лэ ябыш. Хүнтэй харил- саатай байжа һура, сэдьхэлээ дэл- гээжэ һура, сэхэ бүхэеэ хэлэжэ һура” – иигэжэ зааха дурам хүрэнэ дүү хүбүүндээ.

(Yргэлжэлэлынь удаадахи  дугаарта)