Урданайнгаа урлаха заншал һэргээнэ

Үнгэрэгшэ долоон хоногой туршада Этнографическа музейн талмай дээрэ «Генезис» гэһэн түсэл бэелүүлэгдэбэ. Буряад ороной болон гадаадахи нютагуудһаа уран дархашуул сугларжа хабаадахадаа, өөрынгөө дурадхаһан зурагуудай ёһоор модо һиилэжэ, элдэб уран барималнуудые бүтээбэ. Тэдэнэй ажалнууд тус музейдэ өөр өөрын һуури эзэлжэ, баярай оршон байдалда үсэгэлдэр олоной һонорто дурадхагдаба.

Хүн түрэлтэнэй түрүү туйлалтануудые шудалнабди гээд, ХХ зуун жэлдэ анханайнгаа дүршэл шадабариһаа арсаха ушарнууд буряад ниигэмдэ али олоор дайралдадаг аабза. Тиигэжэ угаймнай баялигай нилээд ехэ хуби бусалтагүйгөөр хосорһон. Тэдэнээ хүгжөөн һэргээхэ зорилготойгоор мүнөө элдэб арга хэмжээнүүдые үүсхэдэгнай мэдээжэ. Тиигэжэ манай Соёлой яаманай зохёон байгуулһан энэ түсэл аргагүй гүнзэгы удхатай.

-Энэ симпозиум Буряад Уластамнай анха удаа үнгэргэгдэжэ байна. Саашадаа энэ түсэлөө заншалта болгохо һанаатай байнабди. Гансашье соёл уралигта анхарал хандуулха бэшэ, харин аяншалга амаралгын талаар манай нютаг һонирхол татаха болоно, - гээд, Соёлой яаманай сайд Соёлма Дагаева тэмдэглэһэн байха юм.

Эндэ хабаадалсаха эрхэдэ хүртэһэн 8 дархашуулай тоодо Юрий Аввакумов оролсоно. Урданай заншалта урлалай түсэлдэ Москваһаа мэдээжэ уран зураашан, барималшан уригдаһан байна. Уран гартан өөрөө хүрэжэ ерээгүй, тэрэнэй зурагаар манай эндэхи урашуул һаналыень бүтээжэ байна. Манай гүрэн дотор, мүн гадаада оронуудаар тон мэдээжэ уран гартанай хажууда манай нютагай Бадма-Доржо Тыкшеев ахатан адли зэргэ оролсобо.

- Би өөрынгөө зураг эльгээһэн байгааб. Эндэ иигээд һандали байха, хажуудань буряад үбгэн хүгшэн хоёр зогсохо. Һандалиин түшэлгэдэнь манай хори буряад угсаатанай һүлдэ Хун шубуун һиилэгдэхэ гэһэн эскиз эльгээһэмни, тэрэмни илагшадай тоодо орожо, би эндэ хабаадалсаха болобоб. Эндэ ерээд, гайхажа байнаб, - гэжэ Бадма-Доржо ахатан энеэн байжа хөөрэнэ.

«Хэр үнинэй модон дарха хэнэ гээшэбта?» - гэжэ асуухада, тэрэ иигэжэ хөөрэнэ:

- Хара багаһаа эжытэеэ хонгор һайхан Хори нютагайнгаа тала нюруугаар хонидоо адуулжа ябахадаа, жаахан донгорог хутагаар модоной үндэһэ гү, али гэшүүһэ һиилэхэ дуратай байгааб. Ямаршье модо харахада, нэгэ юумэнэй дүрсэ гараад ерэдэг лэ даа. Бүхы юумэн хүнэй толгой соо байдаг гэжэ һанагшаб. Харахан тархи соогоо юушье үгы һаань, яагаад юумэ хэхэбши даа. Дарханай багахан гэртэйб, тэндээ ханза, гунгарбаа гэхэ мэтэ буряадуудай ажабайдалдаа хэрэглэжэ ябаһан хэрэгсэлнүүдые урладагби.

Энэ ахатамнай залуудаа гэнтын аюулда орожо, хоёр гараа алдаһан, гансал баруун гарайнь эрхы хурган үлөө.

- «Алтарганада» гү, али ондоошье урилдаануудта өөрынгөө урлаһан бүтээлнүүдээ абажа ошоходомни, энэ ши хүнэй хэһэн юумэ баряад ерээш - арбан хургатай зоной хэжэ шадаагүй юумэ ши, ганса хургатай хүн, яагаад хэхэ юмши гэхэ зариман олдодог. Хэды хүн бэ, тэды һанамжа гэдэг гүб даа. Олон тэды юумэ ухаандаа ойро абангүй, ажалаа хээд лэ ябадаг гээшэб, - гэжэ уран дархан ажалаа хэхэ зуураа хөөрэнэ.

Үнэхөөрөөшье Бадма-Доржо Тыкшеевэй ажаллажа байхыень харахада, урматай даа. Угаар дамжан ерэһэн талаан бэлиг гээшые ямаршье юумээр халхалжа шадахагүй байна гээд, энэ ахатаниие харахадаа ойлгохоор.

- «Генезис» гэхэдээ, ямар бэ даа шэнэ юумэнэй бии бололгые хэлэдэг. Урлалай шэнэ шэглэл хэхэ һанаатайгаар иимэ түсэл зохёобо гээшэбди. Оршон үедэ урданаймнай урлал мартагдажа, түригдэжэ байна ха юм. Иимэ хэмжээ ябуулганууд заншалта урлалда шэнэ хүсэ, ульһа оруулжа хүгжөөхэ гэжэ найданабди, - гээд, энэ түсэлые залан хүтэлэгшэ Надежда Абзаева хэлэнэ.

Модоор урлагдаһан бүтээл - дулаан шанартай хэрэгсэл гэжэ уран гартан хэлэдэг. Эндэ модо һиилэжэ, түнхижэ, тайражашье урлагдаһан уран барималнууд Байгал шадар ажаһуудаг арад зоной ажабайдалда зорюулагдаһан музейн айлшадай нюдэ хужарлуулжа байха. Буряад орондоо мэдээжэ уран барималшан Александр Будаевай «Буусын буурал үбгэн» гэһэн бүтээл абаһаар хүнэй анхарал татана.

-Анхандаа буряадууд булта буусаараа, уг унгяараа таража һуудаг байгаа ха юм даа. Тиихэдээ ямаршье угай дунда аха заха - хүндэтэй угай удамаршан байдаг байгаа. Тэрэ хүн өөрынгөө аха дүүнэрэй амар мэндэ, урагшатай ябахынь түлөө угайнгаа ехэ гарабалнуудта, хүхэ мүнхэ тэнгэридээ, уһа голойнгоо, хада уулынгаа эзэдтэ зальбаржа ябадаг байгаа. Эгээл энэ үбгэнэй дүрсэ бүтээбэ гээшэб. Түрүүн энэ барималаа багаханаар урлаһан байгааб, мүнөө тэрэнээ томо болгожо һиилэбэб, - гээд, Баргажан нютагай дархашуулай түлөөлэгшэ Александр Борисович хөөрэнэ.

Музейн үргэн талмайда уран гартанай хэдэн үдэрэй туршада ажал хэжэ байхадань, амаржа ябаһан хотын ажаһуугшад, айлшадшье һонирхон байжа харанад. Хүн зоной адаглаһаар байтарнь, гонзойжо хэбтэһэн бахана ами орожо, өөрын нюур шарайтай боложо, амитай болоһон шэнги. Оройдоол нэгэ хэды үдэрэй туршада талаан бэлигтэнэй уран гар дороһоо үзэсхэлэн гоё барималнууд мүндэлжэ, эндээ эзэн ёһоор һуухань. Анха удаа эмхидхэгдэһэн «Генезис» гэһэн түсэлдэ оролсоһон уран барималшад бэе бэетэеэ дүтөөр танилсахын хажуугаар дүй дүршэлөөрөө хубаалдана гээшэ. Саашадаа эдэнэр суг хамта нэгэдэжэ, Буряадайнгаа заншалта урлал хүгжөөхэ хэрэгтэ ажал хэрэгээ ябуулха бэзэ.