​Тарбажаан

Шубуун үбсүүтэй хүн гэжэ суурхаһан хүн Үлэгшэндэмнай анхан сагта ажаһууһан. Тарбажаан гэжэ нэрэтэй. Багаһаа хойшо энэ нэрэ хэдышье дуулаһан байхаб. Үбгэд, хүгшэдһөө.

- Шалдаантанай аймагай хүн байһан. Дүүрэн нэрэнь: Дондоков Цыденжап Осорович. Эрхэ нэрэнь: Тарбажаан. Осор үбгэн хүнһөө үргэжэ абаһан байгаа. Энэ айл Осори хабсагай доро, Зэдын эрье дээрэ һуудаг байгаа. Тарбажаан эрхэ доргоноор томо болоһон. Зунаа дүүрэн уһан сооһоо гарахагүй. Загаһа олоор бариха. Уһанай шубуун шэнги уһан соо хэдышье байха аргатай, угайдхадаа, нэгэ эрьеһээнь Зэдэдэ бухажа ороод, нүгөө эрьедэнь гарашадаг байгаа. “Тарбажаан, һураха, хүдэлхэшье дурагүйш, яагаад саашаа амидаржа ябаха юмши”, – гээд, түрэлхидэйнгөө хэлэхэдэнь, янгалаад, уһа руу гүйжэ ошоод, бу­хаад орошохо гэнэ. Нилээн удаан үгы байгаад, шэнгэшөөгүй юм аабза гэхэдэ, нүгөө эрьедэнь га­ранхай, уһан һахы юумэ, гараараа даллажа байха.

- Илангаяа үерэй үедэ, уһанай мушхаран хүүежэ байхада, хүсэеэ туршаха дуратай һэн ха. Иимэ хадаа шубуун үбсүүтэй Тарбажаан гэжэ нэршэһэн ха, - гэжэ түрэл ажахыдаа бүхы наһаараа счетовод-бухгалтераар хүдэлһэн ажалай ветеран Буда Шултумович Шагдуржапов хөөрэбэ.

Тарбажаанай наһан соогоо хүйхэр огсом, хүнһөөл һаа ондоо аашатай, дэншээтэй ябаһыень гэршэлһэн баримтанууд олон юм. Осори хабсагайһаа таһарһаншуу нэгэ бүхэли бахана хабсагай мүнөөшье болотор айдаһа хүрэмөөр амяараа ёдойн байдаг. “Энээгүүр бү ябагты, нуража магад”,- гээд, ехэшүүл анхан сагһаа ходо һэргылхэ, теэд тэрэ бахана шэнги хабсагай хэтын хүшөө мэтэ эртэ урданһаа нэгэл янзаар байһан зандаа. Гол хабсагайһаа 2 метр зайтай оройдонь һүрэжэ гарахые нэгэшье хүн зэрхэлөөгүй юм.

Гансал гэртэхиндээ зэмэлүүлжэ янгалһан Тарбажаан үндэрһөө үндэр, орой дээрээ охорхон талмайтай ёдогор тэрэ хүмэг дээрэ һүрэжэ гарашоод, эжы, абаяа һүрдүүлжэ байдаг һэн ха.

- Тарбажаан, хайрлыш, хэшээгыш, буугыш даа, - гэхэдэнь:

- Намайе гэмнэхэеэ болёо гүт? – гэхэ.

- Яанаш, өөрөөл мэдэ, шамда бидэ юумэ хэлэхэеэ болёобди, - гэлдэхэ баарһан түрэлхидынь.

Иигэжэ өөрөө өөрыгөө ойроо хүртэшэгүй, хэнһээшье дулдыдахагүй хүн болгобо. Һүгэлсөөн наншалдаанай болоходо, Тарбажаанда халдаха хүн олдохогүй. Үгөөрөө, һүрөөрөө, хүсөөрөөшье даражархидаг байһан.

Армиин албанда ошоо. Монголдо морин сэрэгтэ мори манагша ябаа. Совет сэрэгтэ эльгээгдэхэ моридые бэлдэдэг байгаа. Хуртагын хүбүүнтэй сугтаа алба хэдэг һэн ха. Нэгэтэ түүдэг түлеэд, нюргаа шаража хэбтээ. Сэрэгэй формодонь, нюрган талаһаа, гал аһашаба ха. Тарбажаан бодоод гүйгөө. Ехээр дүрэһэн байжа, бэеын байдалаар албанһаа табигдаа.

Тарбажаан Үлэгшэнэй сэбэр басагад - эгэшэ дүүнэр Эшэгэн, Жэгмэд, Үдбэл гурбан сооһоо Жэгмэдыень һамга хэжэ абаһан байгаа. Жэгмэдһээнь Сэпээ басаган түрэһэн. Албанһаа ерээд, Жэгмэдэй дүүтэй – Үдбэлтэй һууба. Зүүн Голдо малай фермэ дээрэ байгаа.

Нэгэ хэды болоод, малһаа болижо, гар утаһа – телефон татаха монтёр болобо. Зуниинь бахана тодхохо, заһаха. Палатка соо байха. Нэгэтэ Хайсагарта ажал хэжэ байтараа архи уугаад, палаткаяа дүргэжэрхибэ. Тэрэ үедэ үнэтэй сэнтэй байһан провода болон бусад хэрэгсэлнүүдынь хуу галдагдашоо. Тэндэ дүтэ байдаг нэгэ хүниие гуйгаа. Тарбажаанай ухаан муудаа гэжэ зар тараагыш гэжэ... Ухаам һамуураа гээд эмшэдтэ ябаа, аргалуулаа. Нюдэ аманиинь муухай, һанаандань таарахагүй хүниие хараа һаа, шулуугаар шэдэхэ. Байн-байн дээрэ болоһондли болоо.

Нэгэ хэды болоод, Үдбэлтэеэ Бүргын наанахи жалгада гэр баряад түбхинөө. Сэржэм үргэдэг, юумэ үзэдэг болоо. “Тарбажаан таабай” гэжэ бүргынхид хүндэлхэ. Удаань Уһан Хамнида гэр баряад байражаа. Орон хангайн эзэдтэй харилсанаб, тэдэнэй хэлэһые ойлгоноб гэхэ. Бөөшүү хүн болоһон байгаа гээд үлэгшэнөөрхин таамаглан хөөрэлдэдэг һэн.

Тарбажаанай түрэһэн ганса басаган Сэпээ Шэтын мединститут дүүргээд, Хурамхаанай Элбэг гэжэ хүндэ хадамда гараһан. Элбэгынь мэдээжэ эмшэн, багша болоһон. Нэгэтэ Элбэг хүрьгэн ерэжэ, һамганайнгаа аба Тарбажааниие эмнэлгын газараар ябуулаа, II группын инвалидай үнэмшэлгэ абхуулаа.

Лусуудтай хэлсээтэй юумэдэл уһан соо удаан бухаад тамардагынь, ори гансаараа ёдойдог бахана хабсагайда һүрэжэ гарадагынь, хабсагай өөдэ абирхадаа бэрхыень, морёор гүйлгэхэдөө, хүндэ хүсэгдэдэггүй тухайнь болон бусадшье хүнэй һанаанда ороогүй жэгтэй аяг аашанууд, абари зан тухайнь домогууд мүнөөшье болотороо хэлсэгдэжэ байдаг.

Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА  аршаантан угай шаалхатан аймагай үндэр наһатан Буда Шултумович ШАГДУРЖАПОВҺАА бэшэжэ абаба