401
Он жэлнүүд ошожо, ошото бэлигтэй зарим зомнай мартагдан һагад байна. Шэнэ үетэн өөдөө үндын бодожо, ахамад зоной хэлэжэ, хөөрэжэ үгөөгүй һаа, газетэ, ном соо һайнаар бэшэгдээгүй һаа, хаанаһаа мэдэхэб даа.
Ород Уласай арадай артист, Буряадай АССР-эй арадай артист, Буряадай АССР-эй гүрэнэй шангай лауреат, СССР-эй арадуудай театральна искусствын Бүхэроссин фестивалиин дипломант, ВСГИК-гэй театральна режиссурын кафедрые даагша, Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театрай ахамад режиссёр Содном Дашиевич БУДАЖАПОВ тухай хөөрэхэеэ һананаб.
Зохёохы ажал ябуулгань зоной сэдьхэл буляамаар юм.
С.Д.Будажапов 1934 ондо Зэдын аймагай Дээдэ-Тори нютагта Дашижаб Гатапович Будажаповай гэр бүлэдэ түрэһэн намтартай. Дээдэ-Ториин эхин болон Доодо- Ториин дунда һургуулинуудта һураа. Нютаг нэрэнь Содном-Дагба байһан. Эдэ жэлнүүдтэ уран һайханай харалгада эдэбхитэй хабаададаг, түрүү һууринуудые эзэлдэг байгаа. Ахалагша классуудта Содном зүжэгүүдтэ наадаха, рольнуудые гүйсэдхэхэ дуратай һэн.
1953 ондо Ленинградай Н.Островскиин нэрэмжэтэ театрай, хүгжэмэй, кинематографиин институдта һурахаар ороо. Түрүүшын буряад энэ студида 20 хүн ороһон байна.
Дээдэ һургуулияа улаан дипломоор дүүргэжэ, 1958 ондо нүхэдтэйгөө суг түрэл Буряадтаа бусажа ерээ. Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драмын театрай актёр болоо һэн. Содном Дашиевич 30 гаран рольдо наадаһан, 8 һонирхолтой найруулга зохёол табиһан, Москва хотодо 1959 ондо буряад искусствын болон литературын хоёрдохи декадада хабаадалсаһан юм.
Эршэ, элшэ ехэтэй, эсэлтэгүй ажаллаха хабатай байһан тула шэнэ, һонирхолтой аргануудые мэргэжэлдээ олохо хүсэлтэйгөөр хаба шадалаа режиссурада туршаха гэжэ шиидэһэн байна. 1966 ондо Содном Будажапов Лениградай театрай, хүгжэмэй болон кинематографиин институдай аспирант болобо. Һуралсалаа дүүргэһэнэй удаа Зүүн-Сибириин гүрэнэй соёлой институдай театральна режиссурын кафедрын ахалагша багшын тушаалда томилогдобо. Нэгэ мүһэн Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрай режиссёр болоһон байна.
1970 ондо Ч.Айтматовай “Улаан пулаадтай уляангирхамни” гэһэн зүжэгөөр найруулан табижа, режиссёрой ажалаа эхилээ һэн. Энэ зүжэг театрай эгээл азатай найруулгануудай нэгэн болоо. СССР- эй үндэһэтэнэй драматургиин болон арадуудай театральна искусствын Бүхэсоюзна фестивалиин нэгэдэхи шангай дипломдо режиссёр өөрөө хүртэһэн байна. Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй зүгһөө 1972-1973 онуудай хугасаада литература болон искусствын республиканска шанда хүртөө һэн. Режиссёрой үүргэ дүүргэхэһээ гадна олон зүжэгүүдтэ гол рольнуудые амжалтатайгаар наадажа байгаа.
1955 ондо кинематографдо эгээл түрүүшынхеэ бэлигээ туршаа һэн. Адольф Бергункерай совет детективнэ «Саһан дээрэхи мүр» гэһэн уран һайханай фильмдэ, 1975 ондо Арья Дашиевай «Гурбан наран» гэһэн фильмдэ, мүн 1985 ондо Барас Халзановай «Гашуун арса» фильмдэ Лхамын рольдо наадаһан бэлэй.
1975 ондо Буряадай АССР-эй Соёлой яаманай захиралтаар Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй академическэ театрай ахамад режиссёроор томилогдоһон юм. Дуушан, СССР-эй арадай артист Л.Л.Линховоинтой болон режиссёр, СССР-эй арадай артист И.М.Тумановтай суг М.Фроловой «Энхэ Булад баатар» гэһэн түрүүшын буряад оперо һэргээн табилсаһан байна. 1979 ондо Москва, Ленинград хотонуудта энэ зүжэгөө харуулжа, ехэ амжалта туйлаа бэлэй. Энэ бүтээлэй дүнгөөр театрта «академическэ» гэһэн нэрэ зэргэ олгогдоһон.
Эсэгэ ороной болон хилын саанахи оперно олон зүжэгүүдые найруулан табяа. Тэрэ тоодо Буряадай композиторнуудай хабаадалгатай «Дон Карлос», «Отелло», «Аида», «Тоска», «Оптимистическая трагедия», «Прозрение», «Сильнее смерти» зүжэгүүдые нара харуулһан байна.
Содном Дашиевичай хүтэлбэри доро ороной болон хилын саанахи хотонуудаар театрай гастрольнууд үнгэргэгдэһэн байха юм. Үрэ ехэтэ ажал ябуулгань залуу байхадань таһалдаһаниинь угаа харамсалтай. Буряадай бэлигтэй хүбүүн, соёлой габьяата ажал ябуулагша 1987 ондо 53 наһан дээрээ алтан дэлхэйтэй хахасан ошоо һэн.
Содном Будажапов хүн талаараа үнэн сэхэ, зөөлэн даруу абари зантай, дэлгэр дэлюун, һайн һанаатай хүн байһан. Наһанай үнэн нүхэр, налархай эсэгэ бэлэй. Наһанайнь нүхэр Намсалма Шагдарова – Буряад Уласай габьяата артист мүн. Гурбан һайхан басаган үринэрөө һайнаар хүмүүжүүлжэ, ажабайдалай үргэн харгыда гаргаһан.
С.Д.Будажапов ВЛКСМ-эй ЦК- гай, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй, КПСС-эй обкомой болон Буряадай АССР- эй Хүндэлэлэй грамотануудаар, «Ажалай габьяагай түлөө», «Ажалдаа шалгарһанай түлөө», МНР-эй ойн баярай медальнуудаар шагнагдаһан байха юм.
15 жэлэй саана С.Будажаповай түрэһөөр 70 жэлэй ойдо Дээдэ- Тори нютагтань дурасхаалай хүшөө табигдаһан байха юм. Буряадай соёлой ажал ябуулагшад, суг хүдэлдэг нүхэдынь, шабинарынь, аймагай захиргаан, республикын Соёлой яаман, Зэдэ нютагаархин энэ ойн баяр үргэнөөр, нэрэтэй түрэтэйгөөр тэмдэглээ һэн.
Түрэһөөр 85 жэлэйнь ойе нёдондо тэмдэглэхэ ёһотой аад, ушар шалтагаанһаа уламжалан энэ жэлдэ болгогдоһон юм. Тиин нютагай эблэлэй эдэбхитэд, түрэл театрнуудайнь түлөөлэгшэд Ород Уласай хэмжээнэй үндэр габьяа бэлигтэ Содном Дашиевич Будожаповта зорюулагдаһан дурасхаалай үдэшэ нэрэтэй түрэтэйгөөр, хэм хэмжээн соонь үнгэргэхэ бэзэбди гэжэ уряалжа, энээхэн тэмдэглэл бэшээб.
Буряадай соёлой, буряад искусствын одото бэлигтэн Содном Будожаповай нэрэ арадай сэдьхэлдэ мүнхэдөө үлэхэ.
Зана ТУМУРОВ, ажалай болон ара талын ветеран, Дээдэ-Тори нютаг тоонтотой
Мүнхын хүшөө
Соёлой дээдын ажалшан
Содном-Дагба хүбүүмнай -
Элдин Тори нютагаймнай
Эдэбхитэй хүнүүдэй нэгэн юм.
Сартуул, ашабагадай угай
Сайхан Тори нютагтаа
Эрмэлзэжэ, балшар багаһаа
Эрдэм номдо һураал даа.
Номхон, даруу зантайхан
Налгай энеэбхилэн ябадаг,
Номдоо бэрхээр һурадаг,
Нүхэд олонтой ябаа юм.
Холын Ленинград хотодо
Хорёод оюутад һуража,
Дээдын эрдэмтэй боложо,
Дахин Буряадтаа бусаба.
Уралиг соёлой мэргэжэлые
Улаан дипломтой шудалжа,
Буряадайнгаа үндэһэтэ театрта
Бэлигээ саашань хүгжөөгөө.
Түрэл театрайнгаа тайзан дээрэ
Түрүү рольнуудые гүйсэдхөө,
“Тайшаагай ташуур” пьесэдэ
Талаан бэлигээ харуулаа.
Дахин эрдэмээ дээшэлүүлжэ,
Дээдэ һургуулида багшалаа,
Олон бэрхэ оюутадые
Одото замда гаргалсаа.
Хоймор нютагайнгаа зонуудтай
Ходо харилсаатай байгаа,
Тоонто Тори нютагтаа
Тэхэрин ерэжэл ябагдаа.
Гүрэнэй хоёр театрай
Гол найруулагшаар хүдэлөө,
Олон һайхан зохёолнуудые
Олоной анхаралда гаргалсаа.
Уран һайханай зүжэгүүдтэ
Урматай гоёор наадаа юм,
Бэлигтэй байһанаа харуулжа,
Буряад зоноо урмашуулаа юм.
Олон тоото шагналнуудта
Ороной зүгһөө хүртэлсөө,
Одото нютагай хүбүүнэймнай
Оодон наһаниинь гунигтай.
Түрүү соёлой бэрхэшүүлдээ
Толото замыень хаража,
Тори тоонто нютагтань
Томо хүшөө бодхоогдоо!
Борис ДАМБАЕВ
