​Эжын юрөөл

Эржэмаагай эжы ерэ гаран наһан дээрээ алдажа дуугардаг болобо. Ямар нэгэн юумэ тойруугаар, һанаа үнөөндэ оромоор бэшээр хэлэдэг болоһониинь жэгтэй.

Ехэ наһан даа. Зүнтэгэй һуури табиһаниинь гайхалгүй. Зүнтэй һайн юумэ хэлэнэ гү, али зүрюу муу юумэ “айладана” гү – адаглажа байгаарай, - гэжэ эжы аба хоёроо харууһалжа, Диваажанай орондо мордохуулһан үеын нүхэр Долсон зүбшэл үгэбэ.

Санжимаа хүгшэн басаганайнгаа нойрые һамшаан, үдэр, һүнишье хамаагүй сула дуудадаг болобо. “Эжымни, мүнөө һая хуурайлаад, эдеэлүүлээд хэбтүүлбэб. Нэгэ хэды соо бү дуудаарай, амарһууб, зай гү?” – гэхэдэнь, хүгшөө зүбшөөһэнэй тэмдэг үгэхэ, нюдэеэ аниб гүүлээд, басагаяа энхэргэнээр хараха юм.

“Ойлгобо” гэжэ һанаһан Эржэмаагай унтариингаа таһалгада орожо, хэбтэн сасуу, дурд гэжэ үрдеэгүй байхадань, эжынь дуудана:

- Эржэмаа, сонхоор дуулахадам, газаа үхэрнүүд мөөрэлдэнэ. Һаагаагүй хүн гүш, хүхэ дэлэнгынь гэжээ... билтаржа, миил гоожоходоо хүрөөд байна. Тугалнуудайнь уялаа ямар хэбэрэг юм, тайлдаад лэ, эхэеэ таһа хүхэхэнь. Ай даа, шадалтай байгаа һаа, шамайе аргадахагүй бэлэйб. Ошо, үхэрөө һаа, – гэжэ сошордуу огсомоор дуугарба.

- Үгы, эжы юу хэлээ гээшэбта, бидэ үни хада город буугаа бэлэйбди. Болбосон гэр абахатаяа сасуу танаа буулгажа асараа һэмнайб, - гэнэ басаганиинь.

- Юун болбосон гэр гэжэ... Али зоной наадан болохомнай гү? Түргэн һаагаад, бэлшээридэнь туу. Хоёр хүнэг һү гараха бэзэ, - гэжэ гэмэрээгээ таһалха юм бэшэ.

Эржэмаа кухнидаа ороод, досоонь хартаабха хээтэй хүнгэн сагаан хүнэг хооһолжо, тэрэнээ зорюута хонгируулһаар эжыдээ оробо.

- Зай, ошобоб, ошобоб. Энэ дороо һаагаад туухам, - гээд, газаа гараһандал үүдэеэ хаб-яб байса хаагаад, һөөргөө таһалгадаа ороод унташаба.

Зүүдэн соогоо үргэлжэдөө нэмжыһэн зүлгэ ногоон дээгүүр хүл нюсэгөөр ябана. Эмжэгэн даа, зөөлэхүүн... Нёдондоной хагда хүлыем хадхуужа гээд һэргылнэ. Булжамуур жэргэнэ. Гэнтэ зүүн тээнь Сагаагшан үнеэниинь бии болоод, томо эреэн нюдөөрөө гэмнэһэндэл, һэжэгтэйгээр хилайн шэртэжэ байба. Дэлэнгынь гэжээ... дэлбэрхэеэ байһандал бүмбынхэй. “Ай зайлуул, һаахам гээд һаагаагүй аалби?” – гээд, һэрин гэхэдээ, нээрээ зэмээ мэдэрһэндэл, нойтон хүлһэн бэеэрнь лэбшэжэ байба.

Хайран Сагаагшамнай... Нүүхэ болоходоо, мяхан болгоогүй, олон үхибүүтэй түрэл түрхэмэйдөө орхиһон юм.

“Яһалашье бидэниие тэдхэжэ байна, Сагаагшан. Сагаа һааляар дутанагүйбди. Хүүгэднай томо болоходоо, һай хэһыетнай мартахагүйл байха”, – гэжэ Жэгмэд хээтэй һайниие хүргэдэг һэн.

Түүг-түүг сохилһон зүрхэеэ номгоруулха һанаатай стакан соо уһа хээд уужа байтарынь, эжынь ооглобо:

- Эржэмаа, харыш, шамда яаха аргагүй ехэ бэлэг буужа байнал!

Эжынь ханада үлгөөтэй эреэ-маряан хибэс тээшээ заажа хэлэбэ: “Һайн һаалишан гэжэ колхозһоо энээниие намда үгөө бэлэй. Москва, ВДНХ ошоо һэм. Харин шамдам миниихиһээ холо үлүү бэлэг ерэжэ байнал. Алтан часы, бэһэлиг, хибэс, торго хургы... Би залуудаа иимэ бэһэлигтэй һэм, эжым энжэ үгэһэн юм. Шиниихим бүри гоё байна. Харана гүш?” – гээд, эжынь асууһан шэгтэйгээр Эржэмаагаа шэртээд, хибэс тээшээ дахинаа харасаяа залана.

“Үгы” гэхэнь удхагүй, “тиимэ, тиимэ” гэжэ басаганиинь зүбшөөхэл баатай болоно. “Эдээнээ суглуулаад аба. Хумяад, худхаад хаянгүй, алта мүнгэнэйнгөө абдар соо аятайхан ябталаад хэ”, - гэхэдэнь, хибэсһээ юумэ хуряаһан шэнги гараа арбагануулан хүдэлгэжэ, тэбэридэ багтаажа ядаһандал абажа гараба...

Эжынь иимэ ехэ хэшэгтэ хүртэһэндэнь урмашаһандаа юм гү, тэрэ үдэрөө абяагүй түбшэн үнгэргэбэ. Удаадахи хэдэн үдэршье намдуу. “Одоошье ухаамнай урдынгаа байдалда оробо хаяа... Һэг гэхэмнай бэшэ аал хоюулан...” гэжэ Эржэмаа досоогоо һэгшэбэ.

Хүгшөөдэй юуб даа, амтатай юумэ эдеэд, угаалгаад, ундалаад намдуухан. Теэд уданшьегүй бараан үүлэнүүд досоонь бөөгнэржэ эхилбэ хэбэртэй.

- Эржэмаа, үтэр түргэн ерыш! Хүршэ айлайхимнай шүдхэртэй гэдэг һэмнайб. Үнэн юм байнал. Тэрэнь хана сүмэлөөд, манда ороод арбагайшажа, намайе дайлаха һанаатайл. Модо, шулуу асарыш, һамна бута сохииш! Арилаг лэ долигынь! – гэжэ бии шадалаараа һүүхирбэ.

Аляаһа батаганаа намнадаг годигорхон модо асархадань: “Энэш юугээ диилэхэ юм. Түлеэнэй хажууда мунсашуу юумэн хэбтэгшэ һэн. Асар түргэн!” - гэбэл даа.

Ямар һайгаар хүдөөһөө һабаагай модо асараа һэм, тэрэнь нилээн бэетэйхэн, ута. Тэрэнээ далагашуулһаар, уур сухалаа дэбэргэһэн мэтэ “Һөөдь, һөөдь!” гэһээр ороходонь, эжынь мунсаш хаанаб гээгүй, одоошье сэдьхэлээ ханаһандли, “Энэ, энэ годилзоно. Хии бү сохииш даа, улаан гол руунь буулга!” - гэхэ юм. Һайса һабандаад, эсэшоод байхадань, эжынь одоошье уушхаржа: “Дахин ороо һаань, хүбүүгээ дуудуулжа, һүйдхэлынь үзүүлхэб даа. Үхин, шамайе һула гэһэмни һүрхэйхэн сохибош!” - гэхэ юм.

Үдэшэлэн Санжэ хүршэ ерэжэ, хоюулан сай ууба. “Эжы, абаяа хараха нангин уялгатай һэн хойноо яахабибди. Бидэниие түрэжэ, хүн болгожо табяа ха юм. Эжышни һайн аматай байна. Мууе намнана, һайе дуудана. Шамдаал хэшэг хурылна ха юм. Эсээб гээд, эжыгээ бэри хүбүүндэнь бү үгэ. Шам шэнги наринаар хаража шадахагүй”, - гэжэ һанааень үргөөд, Санжэ гэртээ хариба.

Энээнэй удаа хоёр долоон хоног үнгэрөөд байхада, эжынь Эржэмаагаа шүүмжэлһэндли шэгтэйгээр угтан хэлэбэ:

- Содном баармаш, халуун наран доро талын дунда хонидоо гансаараа адуулжа ябана. Хонидынь хургажа, һэрюусэхэ газар үгы. Тээ саанахи добохон дээрэ гараа һаань, һаглагар нэгэ модон бии агша. Һүүдэртэнь хорохо байгаа. Нюурынь харлашоо, хара түгсүүл шэнги болошоо. Ногоон сай шанажа, абаашажа үгыш. Ундаа харяаг лэ, хилээмэ тоһотойгоор.

- Ямар хонёо дурданат? Содном аяар Магаданда ажал хэнэ ха юм.

- Юугээ хэлэнэш, хэдэн зуугаад хонёо адуулжа ябаһан Содномоо хаана байһан Магаданда гэхэдээ? Зай, яба, яба, сайгаа шанаад ошо, - гээд, ондоо юумэ шагнаха аргагүйгөө хүгшөө эрид мэдүүлбэ.

Эржэмаа спортивна хүнгэн хубсаһа, үргэн һарабшатай шляпа үмдэжэ, гартаа томо сүүмхэ бариһан – иимэ түхэлтэйгөөр эжыдээ харагдаба. Тиин кухнидаа орожо, уушхарха һанаатай ногоон сайгаа оошон һорожо һуухадаа, ехэл гайхана. Эжынь ямар һониноор дуугарбаб? Анхандаа арбаад хонитой байгша бэлэйбди. Яаһан хэдэн зуугаадынь бэ?

Эжыгээл, юрэдөө, бурханайнь орондо гомдол мууларгүйгөөр ябуулаа һаа, дээдэ зэргэ. Иимэ бодолнуудые шүрэ һубад шэнги мухарюулжа һуухадаа, эсэһэнээш мартажа, дахинаа хүсэ нэмэһэндэл болобо. Эжыдээ амтатай эдеэ найруулба. Удаань хүүгэдэй хубсаһа угаадаг порошок соо оро дэбдихэрэйнь зүйлые шиихажа, угаалда бэлдэбэ. Шанга һаалишан ябаа даа эжым, нютаг нугаяашье суурхуулаа. Хоёр үхибүүдтээ дээдэ эрдэм олгуулаа. Ажабайдалда ямаршье мууларгүй.

Жэлһээ үлүүтэй саг соо эжынь хэбтэриин байха зуураа зүнтэгэй бэшэ, зүгнэлэй һайниие ганса хүүхэндээ зорюулаа, наһан соонь хүрэхэ юрөөл табяа юм. Бурхандаа мордоогүй байхадань, “хонёо тууһан” Содном бусажа, Бадма хүгшэн баяраар дэбэрээ даа. “Дал, хотоёо заһабарилаа гүш, үбэлэй хүйтэн болохонь ха юм”, - гэхэдэнь: “Шэнээр баряаб”, - гэжэ ехэл урмашуулаа хадам эжыгээ.

Иигэжэ басаганайнгаа хубида хэшэг хурылаад, хүбүүн, бэриеэ дуудажа асаруулжа, бултанда юрөөлөө хүртөөгөөд, утынгаа аянда мордоо бэлэй, Санжимаа хүгшэн.