​Хасаг Дабаа

Хашалган хамалганай үедэ дунда шадалтан­тай, баяшуултай адли буряад хасагуудшье мүн лэ хохидоһон байха юм. Орон­гын хасагуудай нэгэн Дабаа гушаад онуудай гайтай эрьюулгэдэ толгойгоо таби­жа үгөөгүй, гарасалдаһан юм, арга шадабариингаа хүсөөр.

«Газаа, гэртэ үлүү дутуу юумэтэйл һааш, нэгжэжэ үзөөд, нэхээд абаха. Өөрыеш туужа, түрмэ шорондо һуулгаха, үгы гэбэл, сүлэлгэдэ эльгээхэ» гэһэн үгэ дуула­хатайгаа сасуу заримашу­улдал адли үнэхөөр буужа ерэтэрынь хүлеэжэ байнгүй, шууд шударгыгаар эд зөөреэ обоолжо, агдам абдарнууд соо хэжэ ябталаа бэлэй. Алта мүнгэеэ – нэгэн соонь, ха­саг хубсаһа, зэр зэбсэг, хуяг һэлмэ – нүгөөдэ соонь гэхэ­шэлэн гуримшуулжа, тэдэ хайрсагуудтаа тайлдашагүй бүхэ замаг углаа һэн.

- Дабаа, ядахадаа даруул­га зүүдхэлыем орхииш даа. Эжым эблэжэ үгэһэн юумэн лэ, – гээд, һамганиинь томо хубатай, шүрэтэй, ногоон оюунтай, эреэн номинтой шулуунуудаар гоёогдоһон даруулгаяа түрүүшынхеэ хараһандал, уйлаганан эль­бэжэ һууба. – Би тэрэ алтан шагтануудые, сайр мүнгэн һиихэ бугаагуудые, импе­риал мүнгэ, эржэн субад гэхэ мэтые, угайдхадаа, хэтэ сахюурышье орхи гэнэгүй ха юмбиб.

- Э-э, хайратамни, үбсүүнэй зүүдхэл, бэһэлиг юумэ яажашье һаань, нюуса­гаан байха арга бии һаань, толгой дээрээ толотуулма юумэ яагаад обёоруулангүй үмдөөд ябахаа һананаш? Ха­ана үмдэхэшниб? Үгытэй зон үлүү һайн гээд, зоной амяа абаржа байхада, даруулгын түлөө даахи толгойгоо таби­жа үгэхөө һанаа гүш? Баянай саг барагдаа, бардамай юу­мэн һүнөөгдөө гэжэ мэдыш. Аарса айрагханаа уугаад, амяа шэрэжэ ябахаһаа он­доо юумэ үгы болоо. Албан­да ябахадаа, минии асарһан, нөөсэлһэн хитад, монгол торгоёо гарга. Хибэн хор­хойдо эдюулээгүй юм аа гү... Мүнөө болоходо, юун хамааб даа, ёһын тэдыдэ харыш даа, - гэжэ Дабаа үгэлнэ.

- Энэ зүүгээ хадагал­даг мүнгэн тоорсогоо, шэмхүүргэеэ үлээхэм, - гээд, һамганиинь саашань то­олоно. – Үбэрэйнгөө гууе үбсүүндээ зүүгээд, энгэр захаараа далдалаад байхаб. Хэн минии энгэрые сэлихэб?

- Минии татуулшоо һаам, сэлихэ мунхагууд олдохол юм аабза. Харин сэлюулхэ болихоёо өөрөө мэдэхэ хүн аабзаш, - гээд, үбгэниинь ёһоорхон доёодоод абана.

Иигэжэ үүдэ үрхэеэ һайса шэбхэдээд, үбэр баялигаа шэнээр бүридхэжэ лаблажа байхадань, досоонь хэды уй­тайб даа. Гэбэ яабашье сэдь­хэл сагаалха нэгэ һайн тала бии юм. Адууһа мал олоор барижа, барлаг богоолнуу­дые заража, нютаг зондо шо­одбори шохой болоо бэшэ, өөрынгөөл амин соохоно, дорохоноол ажаһуугаа ха юм. Хасаг хатуу албанда хилын харуулда эсэтэрээ, элэтэрээ ябаад, эрид эгсэ зантай болошоо. Мориной гүйдэлһөө буунгүй эрын зоригто наһаяа үнгэргөө. Хасаг Дабаа хамагһаа бүхэ гээд алдаршаһан. Тэнхээгээ алдаад муужаршаһан мори һэб гүүлээд, үргөөд таби­жархидаг – тиимэ хүсэтэй байһан.

Бэшэ нүхэдтөө орходоо, Дабаа шуумгай шуранаараа адли байбашье, олзо юу-хээ олоходоо, наймаанай най­ман хүлэй эгээл оншыень оножо барихадаа, бэрхэ юм һэн. Гэртээ амараад, албан­даа бусахадаа, заатагүй нэгэ муухан мори хямдаар худал­дажа абаад мордохо. Буса­хадаа, харин үүлтэр һайта, үбсүү бүхэтэ, һалхи һүримэ һайхан дэлһэтэй хүлэг унаад ерэхэ. Иигэжэ бүхэли һүрэг бүридхэһэн. Теэд заримашу­улдал адли һайрхажа, сээ­жэеэ тоншоогүй нэгэтэшье. Тэрээхэн аяг соохоноол, нүхэ һүбэеэ бүглөөд ябаһандал, соморхон зантай эрэ бэлэй.

Энэ айлайхи шадал зэргээрээ түрэл гарал­даа туһалдаг байһан юм. Дабаагай бууса тойроод - дүүнэрэйнь гэрнүүд. Тэдэ­энээ зонхилхо, залхуурангүй ажал хэхыень баадхаха, юрэдөөл, отол дээшэнь та­тажа байгаа. Хони гаргаха бүхэндөө бултыень хооллу­улха.

Ханда һамганиинь нигүүлэсхы урагшатай, нүхэрэйнгөө, өөрынгөөшье аха дүүнэрые ходо үмэгшэлдэг байһан.

Гэр бараагай, урлал дар­ханай зүйл, аяга амһарта гэхэһээ эхилээд, асарһанаа ходо хубаалдаха. Нютагайнь зон элдэб захил хэхэ: дарха хэхэдэ хэрэгтэй хабшуур, шэмхүүргэ, түмэр хайшал­даг хайша, шэлээбэри, галай тулга, тэргэ, шарга заһабарилхада хэрэгтэй хэ­рэгсэл, домбо, забьяа гэхэ мэтые. Шэбээ Хяагтаһаа шэ­рээд лэ ерэдэг һэн ха.

Зондоо ниилэсэтэй, хам­жаатай, саана наанатай, зан абаряа гаргажа байдаггүй хадань абаһаар энэ айлые ангиин дайсад гэжэ амалха хүн олдоогүй юм.

Таабайн зээ басаган мүнөө иигэжэ дурдадаг: «Гэртэмнай гэрэл толи­той томо шкаф, бүлсэгэр мүнсэгэр гоёолтону­удтай оронууд, немец үйлэдбэриин оёдолой «Зин­гер» машина, ялагар тэжэгэр томо самовар, элдэб түхэлэй шугуун тогоо, сковороданууд – тэрэ үеын Торгон замһаа асарагдаһан зүйлнүүд олон һэн. Заримань хүдөөдөө орхигдоод, заримань зуһаланда асарагдаад, үрин тарин үгы болоо».

Теэд түбһэндэ уридша Дабаа сагай ябаса, ниигэмэй хүдэлөө һайн мэдэрдэг, ойл­годог байһан тула энэ наһан соогоо хара хүлһөөрөө суглуулһан зөөри зөөшэеэ хабсагай хабшалай хүндыдэ саг соонь нюужархиһан юм.

Зарим зоной газар гэшхэхэ малгүй, ган гэхэ нохойгүй байха сагта алта мүнгэ нөөсэлһэн нюдар­ган гүүлэжэ элдэблүүлхэнь, элдэб эсээр хэлүүлхэнь юунһээшье муухай ха юм. Хэзээ нэгэтэ саг хубилжа, эдэ ханзанууд нээгдэхэ гү, али тиишээ хосорон һалаха гү – сагай эрхээр болог гээд шиидэһэн бэлэй.

Хойтын хойтодо, сагай элдиндэ үе дамжаһан, шуһа залгаһан үринэрни манай үбгэн аба шударгы һанаамгай байһанайнгаа ашаар ами наһаяа абарһан, айл бүлэеэ бүтэн үлээһэн гэжэ һанажа ябабалнь, эгээл дээдэ зол бэлэй. Элинсэг хасаг үбгэн иигэжэ бодожо, һахалаа эльбэжэ, һанаагаа заһажа һуугаал даа.

Сэмүүн сагта алта мүнгэнэй түлөө амяа таби­жа үгэнгүй, нюуса нөөсэеэ хадагалһан, хамажа нюуһан ушарнууд – Буряад оро­ноймнай булан бүхэндэ үзэгдэһэн шуу.