​Дугаргаржаама  абараа һэн гү?

1945 оной зун. Дайгаа дараһан, даагаяа һүүлдэһэн совет сэрэгшэд удаа дараалан армиһаа табигдажа, үргэн оронойнгоо нютаг бүридэ таража байгаа. Польшодо нэгэ частиин арбаад хүбүүд баян полягай хоёр дабхар гэртэ хоёр-гурбан хоногто амяа абахаар, амархаар байрлаба ха. Гол частинь арбаад модоной газарта байгаа.

 Хэжэнгэһээ гарбалтай Чимит-Доржи банида бэеэ һайса угаажа сэлмээһэнэй удаа Дугаргаржаамаяа гамтайханаар хүзүүндээ зүүбэ. Эды олон жэл соо үгы хэжэрхёогүй, шархатаад, мэдээ алдаад хэбтэхэдэньшье хүн хулуужа абаагүй, юрэдөөл, ами наһаяа алдаагүйл ябагдаа. Тагнуулда гарадаг хүбүүд хоёр-гурба дахин үмдэһэн, һөөргэнь бусаажа үгэһэн юм.

- Это есть ваш буддийский оберег. Как говорится, бережёного бог бережёт. И вправду, если веришь – поможет, - гэжэ ород нүхэдынь хэлэдэг бэлэй.

Эдэ үгэнүүдыень һанан-һанан, аяар холын Түбэдһөө асарагдаһан Дугаргаржаамаяа эльбээд-эльбээд абаба. Энэ бурханиие хүзүүндэнь зүүлгэжэ байһан хүгшэн эжынгээ уринһаа урихан шарай нюдэнэйнгөө урда харахадал гэбэ.

Гэртэ ороходонь, булта үргэн шэрээдэ һуунхай. Юун үгыб даа эндэнь – шанаһан, шараһан, сонгооһон мяхан, загаһан, һархяаг, үлир жэмэс... Архи тамхин дэлгэржэ байна. Анханайшье архида дурагүй Чимит-Доржи поляк эзэнэй баалалгаһаа арайханшье гэжэ, уугааша боложо байгаад хулжаба.

Эсэһэн, архида нилээн толгойгоо манарһан сэрэгшэд амяараа таһалгада дэлгээгдэһэн оронуудта орон сасуу хурхиршаба. Чимит-Доржын досоо нэгэл аягүй... Иишээ-тиишээ эрьелдэбэ, унтажа ядаба. Бүгшэм халуунһаа гү, али гэртээ харихам гэжэ һэгшэһэнһээ юм гү – нойр ерэхэ юм бэшэ.

“Газаашаа гара” гээд нэгэ юумэн саанаһаа түлхеэд байһандли. Ядаад, газаа гараба. Һарын толондо гэрэлтэй. Тээ саанахана жэрылдэһэн бухалнуудта ошобо. Буряад бухалтай адли бэшэ, дундань модо зоогоод, түхэреэлүүлээд үбһэеэ ябталдаг юм байна. “Одоо ямар аятайб, бороо ороошье һаа, норгохогүй”, - гээд, тэрээ руунь шургаад, бүхэ нойрто эзэлэгдэшэбэ.

Нэгэл мэдэһэниинь, буу шуугай дуун наяршаба. Юун бэлэй гээд, дүршэлтэй сэрэгшэнэй һэмээхэнээр гэтэжэ хараһаниинь, немецүүд ерэнхэй, сэрэгшэ нүхэдыень хүл нюсэгөөр туужа гаргаад, буудажархиһан байба бшуу. Энээниие ойлгоходоо, халаг хүхы буугаад, хаанабши, буумни гэжэ шүдэеэ зуугаад, зай забһаргүй буугаа таршагануулан, немецүүдые ара талаһаань хиргажархиба.

Мүрынь ганса, мүргэлынь нэгэ гээд дайсаниие бултыень хюдабашье, энэ үйлэдэ гэршэ боложо үгэхэ хүн хэрэгтэй гээд, поляк эзэниие буугайнгаа сэмгээр сохижо оборготуулһаниинь болоол һэн. Һүүлдэ мүрдэлгэ мүшхэлгын болоходо, энэ полягынь польско националист байгаа гэжэ элирээ бэлэй.

Чимит-Доржидошье тулгардуу, гайтай саг болобо даа. Нөөхи СМЕРШ гээшэмнай шангахан асуулта хээ ааб даа.

«Яахадаа гансаараа амиды үлөөбши? Али полягтай хэлсээтэй байгаа гүш?» – гэхэһээ эхилээд, хаалтада һуулгагдаһан Чимит-Доржиһоо тулган асуужа, үйлынь үзүүлбэ.

“Иигээд дайнай дүүрээд, гэр тээшээ харгын зурыса нээгдээд байхада, иимэ үйлэдэ дайрагдахам юуштэ юм? Тэрэ полягынь амиды гэршэ байна ха юм. Энээнэй үгы һаа, буудуулаад лэ һалаха байгаа гүб? Немецүүдые хюдахые хюдаһан аад, зэмэтэн, гэмтэн, урбагша болоод һалахам гээшэ гү? Ямар бузар юм гээшэб!” гэжэ досоогоо халаглан-шэбшэн һууба.

Бүхы дайниие сугтаа гараһан командирыем ерүүлыт гэжэ гуйба.

- Чимит-Доржи, би шамдаа гүйсэд этигэнэб. Шамайгаа һайн мэдэхэ тула хамгаалжа эрид үгэ хэлэхэб. Харин энэ особый отдел гээшэмнай юумые үндэһөөрнь шалгаагүй һаа, табихагүй. Энэ хэрэг унжагайржа болохо. Гэбэшье сагааруулагдахашни лабтай. Олон юумэ бү тоолоорой. Нэгэ хэлэһэнээ дабтаад лэ бай, - гэбэ командирынь.

Байн-байн дуудалган-барилган одоошье замхажа, буряад сэрэгшэн һэжэг мүрдэлгэһөө сүлөөлэгдөө һэн. Сүлөөлхэ үедөө командованиин зүгһөө Улаан Одоной орденоор шагнахаар зууршалагдабат гэбэ. Хэһээлтын хурса эритые хүзүүндэнь тулгаад байһанаа гэнтэ шагнал тухай хэлэхэдэнь, өөрөөшье мэдэнгүй һөөргэдэбэ:

- Юун орден гэнэт, орденоор яахамниб, табигдаһамнил болоо! – гээд, бахархал баяртаа һүүхирхын наана, мэдээгүй юумэдэл һуга харайжа гараа бэлэй.

Теэд тэрэ нэрэтэ ордениинь гэртээ бусаад байхадань, эзэеэ дахажа, оложо ерээ бэлэй. “Военкомат дуудана” гэһэн саарһа хараад, зүрхэ алдажа, “Баһа юуниинь болошоо юм даа” гэһээр ошоһониинь... Эхэ ороной орден хайра ялалзан хүлеэжэ байба.

“Эхэ оромни, олоной нюдэн хурсал даа. Оһолдо оруулаагүй, үнэнииень тодоруулаа. Гансал сугтаа ябаһан хүбүүдни хайратай. Дүрбэн жэл соо дайнай зүргэнүүдые гаталаад, Илалтын удаа нүгшэхэ гээшэ... Энэ орден - мүн лэ танай орден, хүбүүдни. Тэрэ уршагта һүни һэреэд, танда гар хүрөөгүй байхадань, саг соонь фашистнарые хюдаагүйб гэжэ бэеэ тамалнаб. Дугаргаржаамамни – энээнэй үнэн гэршэ”, – гэжэ бодоһоор, гэр тээшээ галгюулһан юм.

“Энэ ордемни – хамтын, нүхэдтэйгөө олоһон ордемни юм”, - гээд, дайнай ветеран хэлэдэг заншалтай бэлэй.