953
Уһан Хамни хаана гээшэб?
Улаан-Υдэһөө Закаменск хото зориходоо Бүргэ нютагhaa 3-4 модоной зайда шулуу бетоноор баригдаһан хүүргэ дээгүүр гарахат. Энэ Хамни горхон дээгүүр гараба гээшэт. Хамниин уһан аршаан мэтэ тунгалаг һайхан, түргэн урасхалтай. Энэ ехэ баян yhaн юм, янза бүриин загаһад байдаг: xaдapи, тула, зэбэ гэхэ мэтэ. Xaдahaa эхитэй, түргэн үерлэдэг ба түргэн татардаг гол юм.
Υзэсхэлэн һайхан байгаалитай, нэгэ таладань хабсагай, нүгөө таладань багахан нуганууд. Хамни голой хабсагайда мангир ургадаг, эмтэй домтой ногоонууд бии, жэшээлбэл, бороолжоной бааһан (мумиё) - янза бүриин үбшэ эмшэлдэг, ехэ эмтэй домтой юм. Эдэ хабсагайнууд хүн мэтэ хэлэжэ шадаха haa, ямар гоё түүхэ домогуудые, Хамниин зоной ажабайдал тухай хөөрэжэ үгэхэ байгааб? Хамниин голдо hoйho ба хамниган угтай зонууд ажаһуугаа. «Хамниган» гэжэ үгэ хада хабсагайда байдаг зон гэһэн удхатай.
Хамни голой хамнигадай уг гарбалынь Хамар Дабаанай хойто бэеһээ гэлсэдэг. Захааминай газар дээрэ хоёр угай хамнигад ажаhyyгaa: заягтай ба сэнтигэн. Хамниин голоор сэнтигэн угай хамнигад буряад зонтойгоо хамта ажамидардаг байһан. Олон жэлнүүд үнгэржэ, Хамни голой хамнигад өөһэдыгөө буряад гэжэ тоолодог болонхой. Хубисхалай үедэ Хамниин голой еxэ зиндаатай ламанар ном hyдap, бypxaнуудые эдэ хабсагайн нүхэнүүд (aгы) соо хадалгаһан түүхэтэй. Урданай сагта Хамниин голой нуга бүхэндэ нэгэ бүлын үбэлжөөн байгаа. Юундэ алба үбэлжөөн гэнэб гэжэ гайхана гүт? Хамни мүрэн хабсагайнгаа захада харзатай юм (тальцы), тиигээд тэрэ уһан хүрэдэггүй. Yxэp малаа уһалхадань амар байгаа. Hyгa бүхэн өөрын нэрэтэй, би эндэ нэгэ хэдыень нэрлэхэм: Хуһан нуга, Харгамта, Урда Hyгa. Xyлзapгa, Цэрэнэй нуга, Боом Hyгa, Нарин нуга, Зүүн хүндэлэн, Баруун хүндэлэн, Дабаанай адаг, Номто-Гол, Доржын Hyгa, Самсаалай Адаг, Гомбын нуга, Арангата, Түмэртэ, Борьё, Шулуута, Санхир Aзapгa, Мойһото, Жабарта гэхэ мэтэ. Хамниин xүүpгэһээ эхилээд, Жабарта хүрэтэр 33 дахин Хамни гол гаталха хэрэгтэй. Хамни голой зон хада хабсагайдаа хабшагдаһан хадаа түргэн ууртай, ажалша бэрхэ, хонгёо һайхан хоолойтой гэлсүүлдэг байгаа. Хамни голой Шарабай Сэжэд гээшэ ехэ һайхан хоолойтой байһан. Хони малаа адуулжа ябаад, үндэр хадын оройдо дуулаһан дууниинь хэдэн модоной зайда дуулдадаг байһан юм гэжэ хөөрэлдэдэг.
Дуунда дурагүй буряад байхагүй
Дуунда дурагүй буряад хүн гэжэ байхагүй. Хэр yгhaa манай элинсэг хулинсагууд хээрэ таладаа адуу малаашье адуулхадаа, гэр тойронхи дууһашагүй ажалаашье xэxэдээ, найр наадандаашье дуу дуулажа, сэдьхэлээ ханадаг һэн. Буряад хүн гээшэ баяр жаргалаашье, уйдхар гашуудалаашье бултыень дуун соогоо оруулдаг. Тиимэһээ дуун хадаа apaдhaa эхитэй. Хүгшэн эжынгээ уряанай дуунуудые дуулахадань, намда тэрэ сагай ажабайдал элеэр харагдаха шэнги болодог һэн. Тэрэ сагта ганса мори тэргээрээ, шаргаараа ябадаг байгаа. Тойроод байһан байгаали сэбэр арюун. Ямаршье сагта залуу хүн омогтой, ошотой ябадаг ха юм даа. Taнай анхаралда залуушуулай зохёоһон нэгэ дуун:
Арбан табанай һарые
Альгаараа хэмжээ Магсархан,
Аляа багахан Лайжаһаа
Абахаар хэлсээ Магсархан.
Хорин табанай һарые
Хургаараа хэмжээ Магсархан,
Холшор багахан Лайжадаа
Ханилхаар хэлсээ Магсархан.
Maгcap гээшэ ехэ шадалтай бэрхэ хүн байһан, тиигээд тэрэ дурлаһан Лайжадһаань оло аха байгаа. Энэ хоёр айл боложо шадаагүй юм гэлсэдэг.
Hэгэ иимэ инаг дуран тухай дуу Цыденов Даша-Доржо гэжэ хүн зохёожо дуулаһан байна:
Замбуулинаа харахадам
Хүхэрөөд байна, холо шэнги,
Захатай юм гү, али үгы гү?
Заяалсана һанахадам холо шэнги.
Золгохош юм гүб, али үгы гү?
Огторгойгоо харахадам
Хүхэрөөд байна, холо шэнги.
Opойтойшье юм гү, али үгы гү?
Ушарсанаа һанахадам холо шэнги,
Уулзахашье юм гүб, али үгы гү?
Хүлгөөтэ гушаад оной эxeэр колхоз совхозуудай бии боложо байха үедэ Хамни голой залуушуул иимэ дуу зохёожо дуулаһан түүхэтэй:
Хойто-гол, Номто-Гол хоёрой
Холбоһон харгы энэ гээшэ гү?
Колхоздоо суутайхан бидэ хоёрой
Холшорхон ябадал энэ гээшэ гү?
Арангата Номто-Гол хоёроймнай
Алгасһан харгы энэ гээшэ гү?
Артельдээ суутайхан бидэ хоёрой
Аляахан ябадал энэ гээшэ гү?
Дайнай үеын залуушуул - haял apбa нahaяa гaража ябаһан үхибүүд, дайнда мордоһон эрэшүүл болоно. Гүлмэрхэн наһандаа хүндэ ажалда нэрбүүлжэ, бүри эртээр бэе муутай болоһон, һайнаар һургуули һударшье үзөөгүй Гунжитов Цыбикжап Эрдынеевич энэ дуу зохёожо дуулаһан байна:
Шэнхинүүлээд урдуурам гарашабал даа
ЧТЗ-эйн праватайб гэбэ гээшэ гү?
Шэртэжэ хажуугаарамни гарашабал даа
Шэнэлэел хоюулаа гэбэ гээшэ гү?
Xaнxинуулаад урдуурам гарашабал даа
Карбюраторай праватайб гэбэ гээшэ гү?
Хараашалаад хажуугаарни гарашабал даа
Ханилаял хоюулаа гэбэ гээшэ гү?
Залуухан Дулма басаганай пaap хахалжа байхадань, бригадир Доржо абгай ерэжэ, мyyгaap хахалааш гэхэдэнь, харюудань иигэжэ дуулаһан гэлсэдэг:
Ардаг хүлэг мориием
Арангатын пырээ зобоогоо.
Айдар залуу бэеыем
Абгай Доржо зобоогоо.
Хүлэг жороо борыем
Харгантым пырээ зобоогоо,
Хайран залуу бэеыем
Хүгшэн Доржо зобоогоо.
Хүдөө газараар ямар гэp байха hэм даа, хээрэ ажал хэхэдээ булгаан соо байдаг байгаа. Андаанай Гэһэлые иигэжэ наадалжа дyyлahaн:
Ара руу xapaһан булгаан соо
Андаанай Гэһэл пингууза.
Буруу xapаhан булгаан соо
Батын Гэһэл пингууза.
Хамниин голоорхин дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ ажалаашье хэжэ, дуугаашье зохёожo, хүхюутэй хүгтэй ябадаг байгаа. Буряад зоной ажабайдалда морин эрдэниин удха сэгнэшэгүй ехэ. Морин эрдэниие магтажа дуулаха, инаг дуранай гасалан тухайшьe дуунуудые зохёодог байгаа:
Табхар бором хатарша
Табин табааршье үгэхэгүйб, үнэгүй.
Танил гансам ерэ гүүлээ
Табаш хубилаг, сааш ошохогүйб, дурамгүй.
Ардаг бором хатарша
Арбан табааршье үгэхэгүйб, үнэгүй.
Aляа гансам ерэ гүүлээ
Арбаш хубилаг, сааш ошохогүйб, дурамгүй.
Жараад оноор Хамниин голойхин дуугаа зохёодог, дууладаг заншалаа алдаагүй:
Сагаан далитай хүхы шубуун
Сарьдаг дээгүүр донгодоно,
Самуу налархай энэ нүхэр
Саналаа нэгэдхээд илдамхан.
Сэлгеэ Бүргэмнай уужамхан даа
Центэртээ сэнгэжэ хүдэлхэбди,
Центэртээ сэнгэжэ һуухадамнай
Шэнэхэн сайгымнай баряарайт.
Хабтагай Бүргэмнай уужамхан даа
Колхоздоо сэнгэжэ хүдэлхэбди,
Колхоздоо сэнгэжэ һуухадамнай
Хүрэжэл сайгымнай баряарайгты.
Мүнөөнэй залуушуул үбгэ эсэгэнэртэйгээ адли дуу зохёожо шадахагүй гэжэ һананаб. Юундэб гэхэдэ, мүнөө caгта хамаг дуунууд радио, телевизорээр зэдэлдэг болонхой. Бэлэн байһан хойнонь юундэ бэеэ зобоохоб даа. Тиигэбэшье, дуун гээшэ өөрын сэдьхэлэй oёophoo бурьялжа гарадаг даа.
Дэмбэн Долгоровна Cоктоева, багшын ажалай ветеран.
Фото: yandex
