​Кремлиин хана соохи... шүдэн

«Ород Уласай арадуудай мүнөө үеын уран зохёол» гэһэн фестиваль Москва хотодо 2017 оной сентябрь һарада боложо үнгэрһэн юм. Фестивалиин удаа «Буряад үнэндэ», анхан сагта «Дүхэриг» сониной бии болоходо, сурбалжалагшаар, харюусалгата секретаряар хүдэлһэн, тэрэ үедөө ороной ниислэл хотодо Буряад Уласай түлөөлгэтэ эмхидэ хүдэлжэ байһан Ага нютагһаа гарбалтай Цырен-Бутид Надцаловатай Улаан талмай дээгүүр ябажа ябатараа, толгойдом хоморой һонин бодол орошобо.

Ушарынь хадаа Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев 1986 ондо энээгүүр ябахадаа, Кремлиин булангай башнида унаһан шүдэеэ хабшуулан хадагалжархёо һэм гэжэ хөөрэдэг байгаа. А.Л. Ангархаевай “Молнии и листья” гэһэн ном сооһоо “Зуб в Кремлёвской стене” гэһэн философско үгүүлэл оршуулан дурадхая.

«Кремль... Ород Уласай гүрэн түрын нангин һүлдэ. Кремль – монголоор хэрэм гэһэн үгэһөө удхатай.

«Хэрэм» – ондо ондоо хизаарнуудта ондо ондоогоор үгүүлэгдэн, үеһөө үедэ дамжуулагдан ерэһэн. Гар бэшэмэл соо – Крым, Кирмень (ИсламКирмень хото байһан). Казанска Кремль бии. Татарстанай Президент Шаймиевай резиденциин үүдэ хараа һэм, автомадуудтай сэрэглэмэл хатуу харуул зогсоо һэн.

Кремль соо бэхижээд, ород тайжанар Московско, Ородой гүрэн түрэ байгуулһан.

Алтан Ордагай хаанууд бэхижүүлгэдэнь хубитаяа оруулһан. Сэнтэй хэрэг гэжэ тоолодог байгаа. Баруун-хойто зүгтэ хүсэ нүлөөгөө эдэнэр иигэжэ бэхижүүлдэг һэн. Харьяата мэдэлэйнь зоной эрхэшээл дуулгабариһаань зааханшье гарахаа һанаа һаань, Кремлиие дайлан абаад шатаажархидаг бэлэй.

Кремль дахинаа һэргээн бодхоогдохо, башнинуудынь өөдөө омог сэхээр үндылгэгдэхэ. Башни – монголоор болбол, найдамтай барилга, “байшан” болоно. Һэеы гэртэ оробол ондоо, хүдэлсэгүй, “бай” гэһэн үндэһэн үгэнь, “байха” – стоять, “баймал” – стоячий, “байгуули” - создание, “байгаали” – природа, эсэсэй эсэстэ “бай” – түрэеэ хүшөөр бариха, ойроо хүртэшэгүй гэһэн удхатай.

Кремль соо суута хоёр хариин хүн хоноһон гэдэг. Москвае дайлан абаһан Наполеон, агуу Хитадые улаан туг доро байгуулһан МаоЦзе-дун. Сталин иимэ нэрэ хүндэдэ хүртөөһэн ха.

Ленинэй Мавзолейдэ орохо ээлжээндэ олон хүн зогсодог байгаа. Түрэлхидэйнгөө ээлжээндэ байнгүй гараха гэхэдэ, долоотой үхибүүнэй бархирхые адаглан хараа һэм.

Ямар шалтагһаа зон Ленинэй бэеын дэргэдэ зогсохые, совет ажал ябуулагшадай хүүртэй ханын хажуугаар гарахые хүсэдэг һэм, мэдэнэгүйб.

“Азиатщина” гээд энэ үзэгдэлые заримдаа нэрлэдэг байһан.

Ородууд гэгээн зонойнгоо шарилые сүмэнүүдэй дэргэдэ хадагалдаг, хүүр табидаг байгаа. Буддын шажанта Монголдо дасануудай хажууда субарганууд бодхоогдодог һэн.

Эртэ урдын Монголдо агууехэ ажал ябуулагшадай нүгшэхэдэ, шарил болгодог байгаа. Үнгэрһэн зуун жэлнүүдэй дүршэл хараадаа абан, хүүрнүүдые орхихоёо болиһон юм. Скифүүд болон хуннууд булаша обоонуудые малтан һангиргажа дээрмэдэдэг байһан шуу. Иимэ үзэгдэл һэргылхын тула шарил болгодог байгаа.

Гол талмай дээрэ тодхогдоһон хүйтэн мраморна дүрэнүүдые харанаб. Гансал Сталинай бюст бусадһаа илгаран, амида юм шэнгеэр һанагдаа юм. Нэгэ заа гомдолтой, байдалые өөрынхеэрээ, хэнһээшье дулдыданги бэшээр сэгнэжэ байһандал...

Магтаха муушалха хоёр ойлгосо (хвала и хула) нэрэдэнь адлихан шэнгэшоо. Талмай дээрээ тэрэ үлөө. Хэзээ нэгэтэ эртэ урдада хооһон хаяа газар байһан, һүүлдэнь Улаан талмай – ороной эгээл гол талмай болоһон газарта. .

..Улаан талмай дээгүүр ябахадань, нэгэ хүнэй шүдэниинь унашоо ха. Тиихэдэнь Түүхын музейн тушаахи Кремлиин углуугай байшангай хирпиисын забһарта (заһабарилга хэгдэжэ байгаа) холохон шэхэжэ, тэрэ шүдэеэ хадагалжархиһан юм. Минии бэеын бишыхан хуби Кремлёвско ханада үлэг лэ гээд, энеэсэгээһэн ха. 1986 ондо энэ ушар болоһон.

Хэрэмэй ханада шүдэнэй түгдэрхэй хадагалаатай байхадаа, муу юумэн огто үгы.

Хэһэн-бүтээһэнэйш, түүхын хэмжээгээр богонихон наһанайш сэсэгы дээжэнь арадай сэдьхэлдэ шэнгэн үлэһэн һаа, бүришье һайн, хэмжээлэшэгүй дээрэ гэжэ ойлгосотой”.

Түүхэшэ эрдэмтэнэй философско энэ үгүүлэл Москвада ябахадам һанагдашаһан юм. Үүдэн болон араа шүдэнэй хоорондохи шүдэнэй унахада, һүүлдэнь талхаар орёогоод, нохойдо үгэхэб гээд кошелёгойнгоо нюуса забһарта үнихэнэй хээд мартажархиһан байгааб.

Юундэшьеб, Ардан Лопсоновичой жэшээгээр, Кремлиин ханада хадагалжархиха юм байна (талаан боложо тудахадаа, баһал заһабарилга хэгдэжэ байгаа) гэһэн тоомгүй хүлгүү бодол толгойдом түрэшэбэ. Улаан Хэрэмые урда наһануудтаа бэхижүүлэлсэһэн, үйлын үреэр түүхэтэ Монголой таһардаһан ха юмбиб, тиимэһээ иимэ эрхэ намда бии гээд шэбшэбэб. Цырен-Бутидтаа хэлэбэб. Һайхан һанаатай дүү нүхэрни юу гэхэб даа, уриханаар энеэбхилээд: “Өөрөөл мэдэхэ гүбта даа,” – гэбэ.

Та бүгэдэ уншагшадтаа энээн тухай хөөрэхэ юм гү, үгы гү гэжэ байтараа, нөөхил хүлгүү мэдэрэлдэ абтан, янгынь нэгэ гээд бэшэжэрхёоб. Хүлисөөрэйт.