​«Баяртай», - гээл, сагһаа урид...

Буряадай поэзидэ богонихон наһанайнгаа туршада ялас гэмэ мүр үлөөһэн Рахмет Шоймарданов мэндэ ябаа һаа, жабхаланта жараяа угтаха бэлэй. Теэд юундэшьеб даа, ямар табисуураараа юм, ирагуу найрагшад холборхой энэ юртэмсэһөө эртэхэн халидаг...

Шахардуу байдалай һүлдэ-һүүдэрэй

Шэшэрһэн хоолойгоор

шүлэгшэ хүбүүндэ:

“Бусыш!” – гэжэ барбаганан даллахада,

“Баяртай!” – гээл, сагһаа урид...

Иимэ мүрнүүдээр Багшын дээдэ һургуулида хамта һураһан нүхэдэйнгөө зүгһөө Очир Нурбаев шүлэглэн хахасаа бэлэй.

Рахмет татаар яһанай юм. Буряадай аймаг нютагуудаар нилээн олон татаар яһатан ажаһуудаг. Тиимэл бүлэдэ зэрэлгээтэ Зэдын Инзагата нютагта 1961 ондо эхирэй нэгэн түрөө бэлэй.

Ара хангайн агаараар амилһан,

Абасатай хужарай мяха амталһан,

Нарата нугын һүмбэй ундалһан

Нялха нарай хүбүүндэ:

“Салям!” – гэжэ сабдагай хэлэхэдэ,

“Сайн!” – гэжэ урдаһаань харюусаа.

Огторгойгоор дэлихэ

Багаһаань эмгээтэйгээ хөөрэлдэн харилсажа байһанайхиие яряанай татаар хэлэ яһала мэдэдэг һэн. Хожомынь татаар хэлэнһээ ородто оршуулһан зохёолнуудые уншахадаа, эхэ хэлэнтэйнь зэргэсүүлэн, тархияа һэжэрэн һуудаг бэлэй.

Багаһаань һүбэлгэн бэрхэ аад, сасуутанһаа нэгэл ондоохон хүбүүн 5-дахи ангида һуража ябахадаа, шүлэгөөр “бэреэлжэ” эхилээ һэн. Ахир жаахан хүбүүнэй оюун бэлигые балшар багадань таан мэдэжэ, хүгжөөжэ шадаһан ашата багшын үүргэ ехэ. Буряад хэлэнэй багша Анна Хандуевна Бадмажапова һүбэлгэн шабияа аймагай, республикын олимпиадануудта хабаадуулжа, амжалтануудаарнь урмашадаг бэлэй.

Буурал Бүрин-Хаан баабайгаа түүрээһэн,

Баян Боргой талаяа магтаһан,

Зэрэлгээтэ Инзагата тоонтоёо дуулаһан

Зэдын омог хүбүүн:

“Баро-оо!” – гэһэн багшынгаа баярта

“Барагтай даа”, – гээ һэн, бахардан.

Һургуулияа дүүргээд, Рахмет нэгэ жэл түрэл “Коммунизм” колхоздоо хүдэлхэдөө, ажалша зоноор харилсажа, ажалай дүршэл оложо, ажабайдалай орёо нюусануудые ойлгоо гү гэхэдэ... юу тиигэхэ һэм. Наһан болотороо, үетэнэйнь хэлэдэгээр, “огторгойгоор дэлижэл ябаха”.

“Буряад” бэшэ

Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Багшанарай дээдэ һургуулида һурахадаа, уран хурсаараа, өөрсэ бодолоороо оюутадыешье, багшанарыешье гайхуулхал даа. Багшанартаяа “сэсэеэ буляалдажа” байхал даа. Тиигээд лэ һуража байтараа, сэрэгэй албанда мордоо. Уялгата албаяа дүүргээд, Рахмет ондоо хаана ошохо бэлэй, түрэл һургуулидаал ерээ бэзэ. Тиихэдэ ехэ ехэ уран зохёолшодоор, мэдээжэ ирагуу найрагшадаар дүтын танил, нэгэ амяар хөөрэлдэдэг болоһон ябаа. Тиимэһээ багшанартаяа үсэрэлдэхэнь бүри ехэ болоһон ааб даа. Ямар нэрэтэ профессор шабидаа шүүмжэлүүлнэб гэхэб даа, баһал үсэрэлдөөл бэзэ. Хамта һуража, 1988 ондо түгэсхэһэн нүхэдынь хөөрэдэг:

- Буряад хэлээрээ гүрэнэй шалгалта барихадаа, сагаан шарахан Рахмеднай хүри улаан болошонхой гүйжэ гараба. Хойноһоонь профессор гараад:

- Буряад бэшэ хадашнил, “гурбые” табибаб, буряад һаашни, “унагааха” һэм. Дипломгүй һүрхэйтэжэ ябаха һэнши! – гээ һэн.

Таагдаагүй таабари

Хамта һуража, дээдэ һургуули дүүргэһэн Очир Нурбаевай хөөрөөнүүдһээ

Нэгэтэ Шара Хүбүүмни айлшалхадаа, Черемисовэй зузаан толи намдаа бэлэг баряа һэн. Бинь тэбдэхэдээ:

- Рахмет, бишни багшалхаяа болёод, дотоодын хэрэгүүдэй сагдаа болоод ябаналби. Иимэ үнэтэй сэнтэй олдохоор шухаг бэлэгыешни хаанаа, юундээ хэрэглэхэ хүмбиб? Яһала зон бэдэрдэг ха юм, үнэхөөр хэрэгтэй хүндэ бэлэглэхэ байгааш, - гэжэрхиһэмни, - хаража байгаарай, хэрэгтэй болохол байха... – гэһыень мүнөөшье эли тодоор һанадагби. Тиихэдэ би юумэ бэшэхэб гэжэ ой ухаандаашье оруулаагүй ябаа һэмби. Харин мүнөө, үнэхөөрөө, эгээл шухала, эгээл хэрэглэхэ гараймни ном юм. Аяар тэрэ үедэ Рахмедни яагаа бэрхээр мэдээ, зүгнөө юм? Таахын аргагүй... поэт хүн гээшэ дээрэһээ табилгатай гэжэ үнэн лэ хаш.

Заяагдаһан хуби

Үшөө нэгэ һонин ушар сээжэһээмни гарадаггүй. Нэгэтэ гурбан оюутад стипендиеэ абаһандаа, гүзээгээ тэһэ баярлуулаад, Ленинэй үргэн гудамжа гараха гэжэ светофорой дэргэдэ зогсобобди. Талаан боложо, машинанууд харагдабагүй. Хоёр нүхэдни харгын дүрим эбдэжэ, улаан галай носоһоор байтар, үйлсые хүндэлэн гэшхэлшэбэд. Бинь хүлеэд гэбэб. Тиигээд лэ, һайн хүнэй нэгэ алхам гэхээр зайн үлөөд байхада, юумни хүрэһэн юм, олигой шангаар эшхэржэрхибэб. Нэгэниинь, нэрлээд яахамнайб, сожоошье татангүй гэшхэлээд лэ, саанань гарашаба. Харин Рахмеднай ута дэгэлэйнгээ хормой хоёр гараараа барижа шууһан юумэн, наһан соогоошье харайгаагүйгөө харайжа, гэдэргээ шуумайбал даа. Хоёр нүхэдынь унатараа энеэлдээ бэлэйбди. Тиихэдэ залуул ябагдаа байна даа. Харин мүнөөл һанаад үзэхэдэмни, Рахмет юрын ажабайдал ойлгожо мэдэрхэгүй, хаанашье, хэнтэйшье ябахадаа, үнөөхил “Парнастаа” мордошонхой элижэл ябаха.

Тиигэжэл ябатараа, гэнтын аюулда ороол даа...

Дээрэһээ табисууртай хэмжээгүй хүнэй наһые яажа мэдэхэбибди даа.

Уран зохёолшодой холбоондо

Һуража байхадаа, Рахмет хүүгэдэй “Хараасгай” сэдхүүлдэ хүдэлжэ эхилээ һэн. Тиихэдэ Рахмет Сэсэгматаяа гэрлэһэн, олон болохоёо байгаа. Тэрэ ушарые һайн ойлгоһон, сэдхүүлые байгуулһан, хүтэлбэрилһэн Цыденжап Арсаланович Жимбиев тушаал олгожо үгэһэн юм. Цыденжап Арсаланович залуу поэдые ехэтэ харгалзадаг һэн. Байха байра оложо ядаад байхадань, дачадаа байлгаа һэн. Тиихэдэ залуу бүлэ Рашид хүбүүтэй болоод байгаа.

Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо зүбшэлэгшөөр хүдэлхэдөө, Рахмет Шойдулович эхилэн бэшэгшэ зохёолшодто онсо анхаралаа хандуулдаг бэлэй. Тэрэ үедэ Баир Сономович Дугаровтай үгэ хүүрээ ойлголсожо, эб хамта урагшатай хүдэлөө. Хүдөө нютагуудаар ябажа, соёлой байшангуудта, номой сангуудта, һургуулинуудта уулзалгануудые үнгэргэхэ, аймагуудай зохёохы бүлгэмүүдые эдэбхижүүлжэ, нютаг нютагуудта бэлигтэй хүнүүдые элирүүлхэ гэжэ ехэтэ оролдоо. Тэрэл үедэ аймагуудай зохёохы бүлгэмүүд шэнэ амисхал ороһондол, ажалаа ябуулжа эхилээ һэн. Илангаяа Түнхэнэй Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэл, Захааминай “Уран Дүшэ”, Баргажан голой “Боолон Түмэр”, Яруунын “Булаг” ехэтэ эдэбхижээ. Мүн баһа ородооршье бэшэдэг бүлгэмүүд хаана-яанагүй байгуулагдажа, хүгжэжэ эхилээ. Буряадай Холбоон хадаа буряад зохёолшодоол дэмжэхэ ёһотойбди гэхэгүй, ямаршье хэлээр бэшэдэг, илангаяа эхилэн бэшэгшэ зохёолшодые али болохоор дэмжэдэг һэн. Даша-Дондоп Очиров, Владимир Бухаев, Амгалан Будаев, Санжай- Ханда Дармаева, Валерий Цыбиков болон бусадшье ирагуу найрагшадай зохёохы замайнь үүдэ сэлиһэн гэхэдэ, алдуу болохогүй.

Харин Рахмеднай аха заха зохёолшодтой ана-мана болохо даа, 1930-аад ондо яажа бэшэдэг байгааб, түүнһээ холо ошоогүйт гэхэл даа. Рахмет ганса уряалаад ябадаг бэшэ, бүхэдэлхэйн уран зохёолой шэлдэг дээжые ходо шэнжэн үзэжэ, өөрыгөөшье шанга гэгшээр шүүмжэлдэг һэн. Баир Дугаровтай, Лобсон Тапхаевтай, Галина Раднаеватай болон Амарсана Улзытуевтай, Есугей Сындуевтай, Хэнтэйн Батхуутай дүтөөр нүхэрлэдэгыень һайнаар мэдэдэгби.

Үндэр тэнгэриин татаса

Тэрэ үедөө Рахмет Шоймарданов өөрынгөө номуудые хэдыгээрыньшье гаргуулхаар ябаа. Теэд Рахмеднай тиимэ хүн бэшэ бэлэй. Зохёол бүхэнэйнгөө мүр, үгэ бүхэниие тон наринаар шэнжэжэ үзэхэ, хэдэ дахин тэрэнээ уншаха, хэды сагай үнгэрхэдэ, дахин дахин мүлихэ, заһаха. 1990 ондол хэдыхэн шүлэгүүдые багтааһан түрүүшынгээ “Хүгжэмэй эхин” гэһэн нимгэхэн согсолбори гаргуулаа һэн. Юундэ “Эхин” гэжэ нэрлээбши, эдэшни һаянайл бэшэгдэһэн шүлэгүүд ха юм гэхэдэм: “Намдашни үнинэй, һаянай гэхэ юумэ байха ёһогүй. Бага ехэшье зохёол бүхэмни няд байтар доло мүлигдэһэн байха ёһотой. Теэд энэмни, үнэхөөрөө, түрүүшымни ном нара хараба гээшэ ааб даа. Эхинһээнь эршэтэй байг даа гыш”, - гэжэ хэлээд, гүнзэгы бодолдо абтаа һэн. Ухаандаа, сэдьхэлдээ юу буйлуулжа байгааб тиихэдэ, бү мэдэе... Удаадахи номоо аяар 14 жэл боложо, “Шэлэгдэмэл үдэшэнүүд” гэһэн нэрэтэйгээр хэблүүлээ һэн.

Эндэл поэдэй гүн гүнзэгы бодолнууд элитээр харагдаа һэн. Оёоргүй юртэмсын, захагүй замби түбиин нэгэ жэжэ элһэн болохо хүнэй охорхон наһые, үйлэ хэрэгые удхалан бодомжолһон шүлэгүүдэй мүрнүүд уншагшын сэдьхэлэй оёорые хүлгүүлмээр һэн.

Хүмүүн бүхэн нэгэ наһан соохоноо гурба түрэхэ, гурба аялха гэһэниинь ямар бодол һэм?!

...гурбан сагта амилхаш:

Үнгэрһэн сагай үйлын үрэ мэдэбэл,

Мүнөө сагаа мандаха сагтай холбон,

Үшүүхэн бэеэ тэнгэриин мандалда үргэхэш –

Үндэр тэнгэриин татаса иимэ хүсэтэй.

Мүн баһа “агшан бүри үхэлэй үмэнэ зогсонош...” гэхэдээ, өөрынгөө хуби заяае эртээнһээ ойлгожо, мэдэжэ ябаһан болоно гү, али “үндэр тэнгэриин татаса” һэн гү?