Хүрхүүд угай үлгы

      Шулуутамни

Хаа яа холын замда зоригдоно,

Халуун гунигта зүрхэм хайрагдана,

Хонгор харин нютагууд дайрагдана,

Харин түрэл Шулуутамни урдам ошотоно.

Хүүгэд, балшар наһан гэнтэ һанагдана,

Хүхин наадаһан нүхэдэйм шарай гэнтэ харагдана,

Хүлгөөд хүүгэд болошохо хүсэлэн түрэнэ,

Харьята мүрэнэй, эрье, бори хотогор эрьенэ.

Сэнгүү балшар наһан хайран наһан,

Сэсэгтэ нуга талатай, амтан сэргэтэй,

Сэлгеэн Шулуутараа хайлашаһан саһан,

Сагай эрьесэр баруун буусадань эрьен ерэлтэнэл.

Санжин добуунда хажуурнуудаа үргэлжэ,

Сэнтэй аба, эжы хоёртой үбһэндэ гарахаб,

Сэмэрхэй голдоо шунган тамархаб

Сэгээн уһаарнь махабад бэеэ эльбэхэб.

Саяан Мундарга, Улаан хадада шүтэжэ,

Заяан тухай юрөөл шэбшээхэб.

Залуу гэзэгтэй нэгые харан гэтэжэ

Золой зам тээшэ зорин гэшхэлхэб!

ЭЛШЭТЭМЭ Оюун

         Түби дэлхэй дээрээ аба эжыһээ дутуугүй дуланаар, дүтөөр һанагдаха, хүлөө шоройдулжа ехэ болоһон түрэл һайхан нютаг бии гэшэ. Түнхэн аймагай эхи заха табижа, айлшар морилһон зониие, хүхэ номин хадагаараа хүндэлжэ угтан абадаг Шулуута нютаг юм.   

         «Хаал» гэһэн хилэһээ эхилээд, «Поовор хошуун» гэһэн газар хүрэтэр һалбарһан нэмжыһээн «инча тынча» гэжэ хөөрэлдэдэг ажалша, малша хүрхүүд амитадай (нютаг үгэ, үгы һаа угай) үлгы болохо Шулуута нютаг түбхинэһэн түүхэтэй. Хүрхүүдэрсиин һуурижалхадаа Адаг, Хавин, Нарин-Нуур Шүдэр-Толгой, Үтэг, Яндан-Нуга, Санжиин-Дувуун, Улаагаан дувуун, Хара-шабар, Намарзаан гэхэ мэтэ Эрхүү мүрэнэй һалаа болохо Сэмэрхээ уһанай Зүүн-бии гэһэн ольтирогто болон баруун эрьеэрнь ажамидардаг байһан намтартай.  Элинсэг хулинсагайнгаа захяа алдангүй амгалан байдал зохёон һууха саг, сагай хубилхада ондооржо, һуудал байдал һэлгэгдэжэ, хүршэнэр боложо, гудамжанууд зохёогдожо, дүрбэн ханатай гэрнүүд бодхоогдожо, Шулуута нютаг байгуулагдажа эндэхи хүрхүүдэй түүхын шэнэ хуудаһан ирагдажа эхилээ гэхэдэ алдуу болохогүй. Юундэ Шулуута гэжэ нэрлээб гэхэдэ, хүрхүүд угай домогто хабаатай.  «Нэгэтэ гоё сэбэр шарайтай басаган ябажа ябатараа, уhанда орожо шунгаа. Тиигээд уhанhаа гараад байхадань, мандагар тула загаhан ерэжэ шабхуурдахадаа табан хүбүү заяажархиhан байгаа. Басаган ухаа алдаhандаа, нэгэ хүбүүгээ хүр шулуун доро табижархёо, тиихэдэнь Хүрхүүд бии болоhон».   

         Ажабайдалайнгаа зула бадараажа, табан хушуу малаа үдхэжэ, үдэшын хара бараанда ёохор наадаяа ханхинуулжа, арадайнгаа ёһо заншал сахин жаргалтай һууха баатай болоо гээшэ.  1922 ондо түрүүшын һургуули нээгдэжэ, үрэ хүүгэдээ эрдэм номдо һургаха эрхэтэй болобод. 1923 ондо Улаан-Хадайн хүдөөгэй сомон Совет түрүүшынхиеэ тогтоогдожо,  Ш.У. Антагаров түрүүлэгшээр томилогдоо. 1928-1927 онуудаар Улан-Шүдэр, Улан-Шулуута гэһэн хүдөө ажахын коммунанууд нээгдэжэ, Г.Д. Тангаев ударидагша болобо. 1931-1933 онуудта дэлгүүрнүүд бии боложо, аралжаа наймаан эхилээ. 1937 ондо соёлой байшан баригдаба. Агууехэ дайн эхилжэ, 142 нютагай баатар хүбүүд Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа баруун тээшээ үгсэбэт. Тэндэ 70 сэрэгшэд нүгшэжэ, 62-ынь гэр бүлэдөө бусаа һэн. «Ороһон бороо болидог, ерэһэн айлшан ябадаг» гэһэншүүгээр дайнай хүндэ хүшэр сагууд дүүрэжэ, нютагта 1952-1953 онуудта бэеэ аргалуулха таһаг нээгдэбэ. «Унаһан малгайгаа абаагүй» хүдэр зон ажалаа саашань үргэлжэлүүлээ.

         Yбһэ ногоогоо хуряажа, нютаг нугынгаа бурхадай заяагаар һуудал байдалаа бэхижүүлжэ, эрдэм номой һургаал үзэн нютагай арад зон Совет засагай шэрүүн зөөлэниие шэртэн ажаһуужа, түүхынгөө нүгөө хуудаһа ираа юм.

Орон нютагтамнай шэнэ засаг тогтожо, бата бэхеэр түбхинэһэн байдал һандаржа, колхоз совхозууд хюдагдажа, тусхай үйлэдбэриин, хүдөө ажахын ферменүүд нээгдэжэ, таряа талхан хаягдажа, айлнууд үхэр малаа үдхэжэ, элдэб техникэ, унаа гэхэ мэтэ абажа ажалаа хэжэ, амидарха зөөриеэ өөһэдөө олохо заяатай боложо, ажалша зоной зула дахин бадараагдажа, наран гэрэлтэжэ, номин тэнгэри тогтоо.

 «Хүүнэй муу Хүрхүүдтэ, мяханай мүү хүзүүндэ» урдандаа хүршэ нютаг зоной хэлэхэ үгэ, шэнэ ажабайдал сахилзаха сагта хүрхүүдэй бэрхэшээл болоходо: «Хүнэй һайн Хүрхүүдтэ, мяханай һайн хүзүүндэ» гэһэн ондоо тайлбаритай боложо: Шулуутынсидтэ тон таарамжатайгаар дурадхагдаа. Алдарта, баатаршалиг зон ганса өөһэд бэеэ харангүй, бэе бэедээ туһалсажа, ажал хүдэлмэриёо үргэжэ, элинсэг хулинсагайнгаа заяа мартангүй одо мүшэдтэл адли ялалзан, жаргажа һуунад нютагтаа.

       ЭЛШЭТЭМЭ Оюун