1652
Сагай ошохо бүри түрэл нютаг бүрил дүтөөр, тон дулааханаар һанагдадаг байна. «Хүн гээшэ түрэһэн тоонтотоёо хүйһөөрөө холбоотой» - гэжэ дэмы хэлсээгүй. Орон дэлхэйн олон тоото һайхан нютагуудай дунда миниишье түрэһэн нютаг оролсодог юм.
«Энхэ мүнхын аршаан түгэс
Эгээл нангин үлгы нютаг
Сэсэг набшаар надхан байдаг
Сэлгеэ номин Согто-Хангил! Согто-Хангил!»
Согто-Хангил гээшэ эльдин Ага нютагаймнай эгээл тэгэн дундань оршодог юм. Жабхараа голой зүүн эрье дээрэ түбхинэһэн. Жабхараа гол Хялынгаа голдо ниилэдэг. Хялаяа уруудан ошоходотнай домогто ороһон «Хатан - Хушуунууд» золгохоёо байһан хоёр инагтал харагдаха.
Энэ нютагнай заха хизааргүй тала дайдатайшье, ой модотойшье, хада гүбээтэйшье нютаг байха. Һууринаймнай хоёр тээ жэгдэхэн байдалаймнай һахюуһан болоһон Дансаран-Жамсаран сахюусантай хоёр обоонууднай тобойлдон Ионзон багша, Эмшэ багша хоёртоо зорюулжа баригдаһан һайхан субарганууд сайран харагдаха. Хангилай дэбисхэр дээрэ элдэб нэрэтэй хүнды толгойнууд, хада дабаанууд, жалга хүтэлнүүд, гол горход, аршаан булагууд баһал түүхэ домогтошье хабаатай болодог бии юм. Аригуун толгой - энэмнай урдань Агын таладаа һүбэлгэн бэрхээрээ, хурдан хэлээрээ суутай байһан Аригуун Бүүбэйдэ сэхэ хабаатай. Шара-Нуур гэжэ газарта хони харадаг түрүү хонишонойдо 1971 ондо СССР-эй герой летчик-космонавт А.Филипченко ерэһэн. Байра байдалынь хараад, сайень уужа, хүшээһэн үрмыень эдижэ гараһан юм. Хуушан Хүнхэртэ түүхын хуудаһанда ороhон Ага соогоо түрүү баян ябаһан Сандан Зодбоевай бууса бии. Худагынь мүнөөшье байһаар. «Ноён худаг» - гэлсүүрһээр. Согто-Хангилһаа хойшоо Бальжан хатанай түшөөд амарһан «Алтан-Түшэлгэ» гэжэ толгой бии юм. Анханһаа зоноймнай үргэдэг шүтэдэг хада – Буурал хүгшэн эжы, «Тулмасаан» - гэжэ ехэ хүнды. «Тулмасаанай» гол гансаараа хойшоо урдажа Ага голдоо шудхан ородог. Булагта - гэжэ газарта Забайкалиин хизаар соо тон түрүүн бии болоһон хонин ажал эрхилдэг комсомол - залуушуулай «Толон» бригада тогтоһон түүхэтэй.
Үзэсхэлэн гоё хуһан модотой, хоргой ногоон талатай Улаан-Булаг гэжэ газарта хотын аршаан арьялдаг. Эндэ минии тоонто булаатай юм. Байгаалиин шэмэг болодог нуурнуудшье бии - Зүүн Баруун Һөөгтэнүүд, Гуулинта, Ножо. Ножо нуурай эрьеэр элдэб шухаг ургамал ургадаг. Шэхэр, лидэр ханяада халуунда туһатай. Ножын хабсагайда зөөлэн бүлюун болодог шулуу малтадаг, археологическа, геологическа хүшөөнүүд бии. Эндэл эжынэртэ зорюулагдаһан «Лхабаб Шодон» субарга баригдаһан. Дулаан оронһоо хэды мянган шубууд бусаха замдаа Ножын нуурта тогтожо амардаг юм.
Хангалтама һайхан сэсэг набшатай, үргэн дэлгэр нуга добонууд үбһэ ногоотой сабшалангууд, үхэр малай бэлшээринүүд, баян ургасатай таряалангуудшье булта бии.
Энэ нютагайм хуби заяан гүрэн түрын, Ага нютагай түүхэдэ дайралдаһан үзэгдэлнүүдые бултыень лэ, бэшэнтэйл адли дабажа гараһан. 60-70-80 онуудта ажалай үндэр дүнгүүдые туйлажа, холо ойгуур суурхажа СССР-эй ВДНХ-ай Бүхэсоюзна Хүндэлэлэй самбарта оруулагданхай Агын талын эгээл эрхимээр сэгнэгдэдэг баялигынь болохо ажалша малша зоной нэгэн «Согто-Хангил» ажахын ахалагша хонишон Далай Гынинович Гунгаев Россиин Ажалай Баатарай нэрэ зэргэдэ 2016 ондо хүртэһэн байна. Мүн баһа энэ нютагһаа мэдээжэ эрдэмтэд, багшанар, аргашад, яруу найрагшад, артистнар, хүгжэмшэд, уран зураашад, тамиршад урган гараһан, мүнөөшье гараһаар.
Түргэн үнгэрһэн он жэлнүүд соо нютагаймнай хүгжэлтэ, ажабайдалай абьяас эрьелдэжэл байһаар…
Эндэл, энэ һайхан дайдын агаараар амилжа, уһыень уужа, зөөлэн ногооень гэшхэжэ үндыгөөб, бэеэ олооб. Наһан соогоо дуратай ажалдаа үнэн нүхэдөөрөө хүдэлөөб.
Эльгэлэн үндыһэн тоонто нютагни зүрхэ сэдьхэлдэм хододоол хүндэтэйгөөр, дулааханаар һанагдан, хүсэ зориг, шадал нэмэдэг лэ!
Замаймни заяан, жаргалаймни туяан,
Золоймни эхин юумэл даа, Согто-Хангилни!
Үбэр Байгалай хизаар, Агын аймаг, Согто-Хангил һуурин Лэглүүд Хүбдүүд омогой Цырегма Дондокова
Фото: Авторай гэрэл зураг
