Тоонто нютагай татаса

     Буряад зоной ёhо заншалаар «эхэнэр хүн харида» гээд, Зүдхэли нютагта түбхинэн ажаhуудагшье hаа,  хүлөө шоройдоhон тоонто нютагни ходол hанаандамни байдаг.                     
      Зурхайн зураhаар дүрбэн ногоон мэнгэтэй хүн (би болоноб) нютагтаа обоодоо эрьежэ байха ёhотой гэдэг.
Түби дэлхэйдэ гансахан
Түрэhэн нютаг байдаг лэ-
Тоонто гэгдэжэ заншаhан
Тогтомол онсо газар лэ.
«Тоонтоёо эрьехэ гэлсэдэг
Тоомжотой нангин ёhололнай»
(А. Жамбалон)
      Ажалайнгаа хэрэгээр нарайлха эхэнэрнүүдые, үбшэнтэниие аймагай түб  абаашажа  ябахадаа, нютагаараа гараад  ошоходошни, оройхон боложо байhан саг байгаа hаань, нютагни - бүхэлиин үдэр hалиржа эсээд, амархаяа байhан эжыдэл үзэгдэдэг hэн… Харин үдэрэй сагта  ябабалшни харгын хоёр тээгүүр баригдаhан байшан гэрнүүд, соёлой ордон, hургуулиин байшан гэр болон бусад гэр байранууд – булта дорюун хүхюун, яларжа толоржо, гэрнүүдэй нюдэд - сонхонууд миhэрэн байhандал үзэгдэдэг.
 Нютагаймнай зон аба эжынгээ бууса, хото hэргээгээд, шэнэ гэр ордонгуудые бодхоогоод, буусаяа зүдэрүүлжэ байдаггүй,тэндээ түбхинэн ажаhуудаг. Аба эжын буян хэшэг тэндэ ха юм! 
Өөдөө боложо тэнжэhэн буусаяа
Өөрынгөө нюурта сэбэр болгохо.
Хэрбэеэ гэртэш амаржа hуухаяа
Холын айлшад урматай орохо.
(Ц.Цыриторон)
Зуун арбаад гаран жэлэй түүхэтэй hургуулимнай бүхы үргэн Агын талын түрүү, урдалхуу зоной эрдэм  бэлигэй үүдэн болоhон юм. 1909 ондо Хондойн Адагта Доодо Табтаанайн нэгэ класстай училищи нээгдэhэн юм.                                               
 Манай нютагта найман ондоо яhатан эбтэй эетэй ажаhууна. Һүүлэй жэлнүүдтэ хэдэн ондоо яhатан залуушуул айл бүлэ болон түбхинэнэ. Тэдэнэй дундаhаа холимог шуhатай  өөдэргэ  шуран бэрхэ хүүгэд гарана, үндынэ. 
   19-дэхи зуун жэлдэ хаан тайжа Николай Цесаревичай Агын тала нютагта айлшалхадань,  Петр Бадмаевай ахай Аампил Бадмаев хаан тайжатай Петербургын университедтэ суг hураhан байжа, уулзаад,  хүтэрэлдөөд ябаhан гэдэг.
Буддын шажанай 19-дэхи Хамба лама Жамбалдоржо Гомбоев 20-дохи зуун жэлэй шэрүүн жэлнүүдтэ шажан hэргээжэ, үндэр түрэлтэ Далай ламые СССР гүрэн урижа ерүүлhэн. 
1905 ондо «Хотогор» хүндыдэ Дагбаин Чимит- Доржи түрэhэн. Агын Буряад тойрогой   гуүсэдхэгшэ комитедэй төрүүлэгшэ, Верховно Соведэй 2-дохи дуудалгын депутат байhан. Энэ ажалда хүдэлжэ байхадаа Москва хото ошожо, Сталин багшатай хоёр дахин уулзаhан. Шиидхэhэн хэрэгүүдынь гэхэдэ: Агууехэ Эсэгын дайнай үедэ хубилгаатаhан буряад яhатаниие сүлэлгэhөө аршалhан, малшадай хүүгэдэй эрдэм бэлиг шудалхадаа интернат байрада байгаад hурахыень эмхидхэһэн.
Эдэ минии дурсаhан зон булта Табтаанайhаа уг гарбалтай.
Улад зоной заншал-
Угаа уhанда хаяхагүй.
Улам саашаа дабшабал,
Утын харгыда hаатахагүй.
(Ц. Цыриторон)
Табтаанай нэрэнь иимэ түүхэтэй. Нютагыемнай тойроод хэдэн зүгтэнь олон үндэр хада дабаанууд байна: хойто талаhаань Агын дабаан, зүүн талаhаань Хужартын, Хара Гүрөөhэтын, баруун талаhаань Хондойн, гансал урда талаhаань Табтаанайн голой ба «Хара тархи» гэжэ нэрэтэй  хадын хоорондо забhар тала байна. Нээрээшье адаглаад хараа hаа мориной таха шэнги түхэлтэй. Таха, табхан –эдэ үгэнүүдһээ  нэрэнь гараhан болоно.
Нютаг гээшэ хэнэйшье
Нюурлаха онсо нэрэнь юм.
Нютагhаа лэ  хэнэйшье 
Нюур шарай элирдэг ха юм.
Нюужа бэлээр шадахагүйш,
Нютагаа нэрлэбэл элирхэш,
Нютаг шинии нэрэшни
Нэрынгээ ашаар ябаналши.
(А. Жамбалон)

Баирма Тудупдашиевна Нимажапова