Yлгэн тоонто Бүтүүмнай

Бүтүү тухай түрүүшын дурдалга Буряад Уласай үндэhэтэнэй архив соо 1874 онhоо оруулаатай. Урдын сагhаа  Бүтүү Түнхэнэй нүүдэлшэдэй эмхи зургаанда тоотой байгаа. Тэрэ үедэ Бүтүүгэй үргэн тала нугаар  адуу малаа үдхэжэ,  Мурдоновтоной,  Ошоровтоной,  Марактаевтанай,  Яхоновтоной, Шойбоновтоной уг изагуураараа холбоотой 37 хүн бүхыдѳѳ ажаhуудаг байгаа.  Юундэ Бтүүдэ зонууд буусаяа тодхохо гэжэ шиидээб? Эндэхи тала – үргэн, ойрохон түргэн урадхалтай Эрхүү мүрэн урдан байгаа.  Мүрэндэ элдэб янзын загаhан дүүрэн: хадари, гутаар, тула, сурхай, холбордой загаhашад хахуулидажа байгаа.  Эгээн түрүүн 147 толгой тобир тарган томо мал, 50 толгой адуун, 58 толгой  хонин  элдин  нугада бэлшэжэ ябаа. Сэбэр уhа ундалаад,  малнууд бэлшээридээ ошон байгаа.  Ямар аргаар малаа уhалха гэжэ бодолгото болодоггүй hэн. Бүтүүгэй хойто хажууда тодорhон  Буха ноёон Баабай,  урда хажууда байдаг Бүргэд хада шүтѳѳнүүд зонуудые абаран, аршалан байhан юм. Тэдэнэр бэе бэедээ туhалан, сүлѳѳ газарта сэнгэн, эбтэй ажаhуугша hэн. Балшар бага үеhѳѳнь энэ элдин нютагта Гатып Шойбонов, Сырен Мурдонов, Александр Марактаев, Еши Ангамаев, Софья Марактаева ажаhууhан түүхэтэй. Зүрхэтэйгѳѳр ажаллажа, мэдээжэ хүдэлмэришэд бултандаа болоо. Элдэб янзын нэрэ зэргэтэй, гүрэнэй олон шанда хүртэhэн суута зонууд Бүтүү нютагаа СССР гүрэнѳѳр суурхуулаа. Гатып Шойбонов  хадаа нэрэ солотой хонишон, хоёр дахин Ленинэй орденоор шагнагдаа. Сырен Мурдонов, Александр Марактаев габьяата механизаторнууд боложо  «Ажалай шэн» гэжэ медаляар шагнуулагдаhан байна. Залуу хонишон Еши Ангамаев 30 наhа хүрэнгүй байжа «Ажалай алдар солын III-дахи  шатын» орденто хүртѳѳ.  Бүтүү нютагай омогорхол болоhон ВСГИК - ын профессор, философиин эрдэм ухаанай доктор Софья Марактаева. Ломоносовой нэрэмжэтэ МГУ эрхимээр дүүргэжэ,  нютагаа бусажа ерээд, сурбалжалагшаар хүдэлжэ эхилээ. Хожомдоо эрдэмтэн болохом гэжэ шиидээд, hуралсалаа дамжуулжа,  философи шудалжа эхилээ. Нютагайнгаа сэбэр агаараар амилжа, үргэн талаарнь сэнгэжэ, далитай болоод, хото городто бусажа байгаа.

Бүтүү нютагаараа олон зон суурхажа ябадаг.  Yзэсхэлэн hайхан газараар юундэ суурхахагүйб? Хабартаа тала нугамнай эреэн хибэсээр хушагдаhан мэтэ.Ая ганга, улаалзай, сахилза, хонхо сэсэг, бажигта сэсэг, бальжан гарма, гурбан hалаата, дошхон гоёор сэсэглэнэ. Июль hарада таламнай сагаан гоё хибэстэй болоно. Бамбагар сагаан гоогоhон хүбхыжэ сэсэглээ. Мүнѳѳ болотор үбгэ эсэгэнэрэйнгээ суглуулжа байhан гоогоhо үри hадаhадынь түүдэг зандаа. Эрхүү мүрэнэй эрье захаар шасаргана ургаhан ёhоороо. Тооро тосхон юундэ тиимэ нэрэтэй болооб гэхэдэ, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Валерий Гулгоновой hанамжаар энэ үгэ монголой «тоор» гэжэ гэhэн үгэһөөэ бии болоо. ( тоор – облепиха).

Бүтүүдэ ногоон бэhэдэ хүрэмэ ургажал байна. Yбhэнэй үнэрынь хоншуухан, hайн шанар хангал үнэр ямаршье ондоо талын ногооной үнэртэй сасуулмаар бэшэ. Ута hүринүүд табяатай,  зурыжа байдаг хододоо.

Шубууд дуулажа, хэнэйшье сэдьхэл баясуулна. Бүтүүдэл сээжэ дүүрэн сэбэр агаараарнь амилхаш. Ямар гоё гээшэб байгалияа таашаажа, нютагайнгаа шарайе шэртэхэдэ! Мүнѳѳ үедэ Бүтүүдэ нэгэл айл ажаhуудаг. Теэд жэлэй ямаршье сагта энэ нютагта зон олоороо ябадаг. Тоонто олоной болоhон  Бүтүү нютаг  суранзан мэтэ,  зоноо татаhан зандаа.

  Галина Шахмалова