2712
Манай түрэл тоонто нютаг Табтаанай тон ѳөрын дабташагүй онсо шэнжэнүүдтэй, алишье талаар аргагүй баян газар юм.
Хүн бүхэндэ хүйhɵɵрɵɵ холбоотой, хүлɵɵ шоройдоhон газарынь онсо ондоохоноор hанагдан, нэгэл жэгтэйхэнээр сэдьхэлынь хүлгɵɵн байдагынь эли. Холо ойрошье ябаа hаа, тоонто нютагаа эрьежэ, орон нютагайнгаа хүрьhэтэ газар дээрэ хүльбэржэ, хүсэ шадал нэмэжэ абадаг ха юм биибди.
Агаhаа Дульдарга ороходоо, Агын Дабаан хүрэжэ ерэхэт. Агын Дабаанай оройhоо Табтаанай нютагаймнай түхэл шарай альган дээрэ байhандал харагдаха. Мунханай Дашисымпыл Обоо уряалан дуудажа байhандал угтаха. Урда шэлэнүүднай, үльгэр домогто ороhон Ёло-Саханай ууламнай, Доодо хүндынүүд, Хотогор, Баян-Сагаан, Шонто…Нютагнай, Тайлтын Арада түбхинэн ургааш. Урда сагта эндэ бɵɵнэр арад зонойнгоо hайн ябахын түлɵɵ «Тайлга» тахидаг байгаа юм. Нютагаймнай ехэ бɵɵнэртэй, ехэ ламанартай Мунтартанай лама санаартан зүүн ой соогоо шэнэhэн модо тариhан юм гэдэг. Тэрэнь «Залаа шэнэhэн» гэжэ нютаг зоной дунда алдаршаhан. Нютаг нугамнай ой модоор, ан гүрɵɵлɵɵр, амтан жэмэсээр элбэг юм даа… Хада уулануудые бүрхээhэн хуhан ой соогуурнай зунай ааяма халуунда амтатайхан үлжɵɵргэнэ болохо. Тииhээр байтар «Отхор» баабайдамнай, Шабартай хүндынүүдтэ нэрhэн, алирhан эдеэшэхэ. Зуhалан хүндынүүдтэ ябаган эшэ, морин эшэ үхэр нюдэн зоной дура татаха гэхэ мэтэ. Намарай эхиндэ элдэб янзын hархяагууд гараха…
Минии түрэhэн нютаг Табтаанайм холо ойруур суурхуулдаг юм. Юундэ нютагнай Табтаанай гэжэ нэрэтэй юм гэхэдэ, энээн тушаа олон тоото тайлбаринууд бии. «Түхэреэн сагаан Табтаанайм…» - гэжэ урданай дуун соо нютагнай дуулагдана. Үнэхɵɵрɵɵшье, нютагнай урихан уурхай соогоо байhандал, үндэр дабаа дабшануудаар мориной тахадал хүреэлэгдэнхэй. Нютагыемнай нэгэ талаhаань хуhан ой нэмжын шэмэглэнэ, харин нүгɵɵ талаарнь Табтаанайн гол сэбэрхэн уhаяа мухарюулан «Хара Тархи» ба «Ёло-Саханай» хоёрой хоорондуур Элеэ гол оруу урдана. Энэл газар Табтаанай нютагаймнай «Үүдэн» боложо үгэнэ. Тиимэhээ нютагаймнай мориной тахада адли түхэлтэй байхада, «Табтаанай» гэжэ нэрлэhэншье байжа болоо.
Харин «Табтаанай» нэрэдэ баhал ондоо тайлбари бии юм. Хуннунуудай байhан үедэ энэ нютагта Табтаанай гэжэ ехэ баян хүн ажаhууhан гэдэг. Тэрэнэй газар уhые «Табтаанайн газар, Табтаанай» гэжэ нэрлэhэн юм гэлсэдэг.
Нютагаймнай эрхим баялиг хадаа хүн зомнай болоно гээшэ. Табтаанай нютаг тоонтотой олондо мэдээжэ зониие тоолохо болоо hаа, дипломат, Росси гүрэндэ түбэд эмнэлгын эхиндэ байhан П.А.Бадмаев; 20-дохи зуун жэлэй хатуу шэрүүн үедэ Буддын шажанаа hэргээгшэ XIX-дэхи Хамба лама Жамбалдоржи Гомбоев; Агын округай коммунис партиин хүтэлбэрилэгшэнүүдэй, элитэ болоhон эмхидхэгшэдэй нэгэн, СССР-эй Верховно Соведэй хоердохи зарлалгын депутат (1946-1950) Чимитдоржи Дагбаин; буряадай түрүүшын романист, уран зохеолшо Жамсо Тумунов г.м. Табтаанай нютагнай элдэб шатын орденуудай 19 кавалернуудые үгэhэн.
Түүхэ домогоор баян даа нютагни… Табтаанай – Агын талын нютагуудай гэгээрэлэй түб байhан юм гэхэдэ, ехэ алдуу болохогуй гэжэ hананаб. Юуб гэхэдэ, 1909 ондо Табтаанайн Хондойн адагта нэгэ класстай училище тогтоhон юм. Түрүүшын директорээр ба багшаар Шойжилхама Базарон хүдэлhэн. Ябан энэ hургуули ШКМ, 7 класстай, дунда hургуули болоо. Олон тоото шабинарые наhанайнь үргэн замда үдэшɵɵ. 1929 -30 –аад онуудта Табтаанайдамнай хамтын ажахынууд – коммуна «Саханай», ТОУЗ «Хубисхал», артель «Болбосон» байгуулагдаа.
1941 -1945 онуудта дайн дажарта Табтаанаймнай 145 хүбүүдээ үдэшɵɵ. Хатуу байлдаануудhаа 43 хүмнай нютагаа бусаагүй. Баатар хүбүүдтээ зорюулжа, нютагтаа хүшɵɵ, стела-хана бодхоогдонхой.
Табтаанай нютагтамнай Бальжин хатантай холбоотой газарнууд байха. Тоолохо болоо hаа, Амидхаашын Дабаан (амяа табин алдан гаталһан байна), Шанарта, Үлзытэ (Шанараа бүтэhээн газарынь. Һалхитай үдэр хонхонуудай абяан дуулдадаг; Үлзытэ хада ɵɵдэ саhан дээгүүр хүл нүсэгɵɵр гарахада, саhаниинь дулаахан байдаг юм гэлсэдэг), Үлэнтын Дабаан (Эсэhэн угсаатанда «Үлэнэт!» гэhэн Дабааниинь).
Табтаанаймнай маанадтаа тон илдамхан, тон налгайхан байгаалитай, баян ургаса, хэшэгтэй орон нютагнай.
Дулма Эрдынеевна Шагаева
Фото: Авторай гэрэл зураг
