Анаа нютагаа hанан-hанан...

Манай эжын дурсаhаар, Анаа дасан болохо нагаса баабайнгаа угай нютаг зөөжэ ерээд байхадамни, зүүдэндэм Сагаан Үбгэн - урда хадын  эзэн-баабай харагдажа, амгалан тэнюун ажаhуухат гэжэ хэлэhэн юм. Баян бардам hуухыемнай мэдэhэн байгаа ха. Хамhалсаhаншье аабза. Хожом хойнодоо  нэгэтэ бэшэ намайе абараа гэжэ hанадагби.

Хүрбын хада уулаhаа эхитэй Аалан горхоной баруун эрьедэ ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй (Ирынцеев) өөрынгөө зөөрёор 1795 ондо модон дуган  бүтээжэ, нютаг нугын hүзэгтэйшүүл ехэл hанаагаа тэгшэлhэн юм аабза. 1804 ондо тайшаагай наhа барахада, сарюун hайхан Шойжод хатаниинь нүхэрэйнгөө дурасхаал мүнхэлхэ гээд, 1808 ондо  шулуун аад, түмэр хушалтатай гурбан дабхар дасан  барюулhан  түүхэтэй. Тиигэжэ Хара Махагала Гомбо Сахюусантай "Гандан Шаддублин" гэжэ Анаа дасанай түүхэ эхилhэн юм. Сагай hэлгээн соогуур хажуудахи томо уужам гэрнүүдынь саашадаа Хори тосхон руу абаашагдаhан байдаг.

Манай гэр бүлын байрын тон урдахана "Заготскотой"(1950-1960 онуудаар мяханай комбинадай таhаг тогтоогдожо, үхэр мал үдхэжэ, мяха бэлдэдэг байhан) гаражай баруун хойно лама санаартанай гэрэй хэды hуури түгсүүлнүүд байдаг hэн. Нагаса эжын уг соо дээгүүр зиндаатай лама санаартан байhан ха."Санид габжа абгындаа энээхэн гэртэ айлшалдаг hэм",- гээд, нагаса эжымнай дулаанай сагта набтархан hуури hандалияа hубагшалаад, тэндэхэнэ наранда игаалгахам гэжэ сула ошохо. Би эжынгээ hүүлхэн шэнги дахасалдахаб. Урданайнгаа байдал, нютагай домогуудай алтан абдар уудалжа, hонин hорьмой  хөөрыт гэжэ гуйхаш даа. Нагаса эжымнай (Ламханай Долгор) ехэ хүхюу хөөрүү, шог зугаатай hэн. Элдэб туужануудые мэдэхэ, уран зохидоор тааруулжа хөөрэхэдөө тон шадамар бэлэй. Дасанай эгээл гоё hайхан байхые өөрынгөө нюдөөр хаража үндыhэн хадаа урданайнгаа байдал  бултынь дурдажа, уран hайханаар хөөрэхэ. Теэд лэ hандарhан дасанаа тойрожо ажаhуухадань уйтайл байгаа юм ааб даа. «Түүхэтэ нюурнуудhаа, ажабайдалhаа дурдахам,- гээд лэ, хайратайхан эжымни иигэжэ эхилшэхэ даа: Дүрбэн зүг ба найман хизаарай алишье талааhаа ороходо, хадаараа, хүбшөөрөө харгытай, хүхэ ногоон дэбисхэрээ дэлгээн, баян бардамаар угтадаг  Анаа дасамнай альган дээрэ мэтээр: яларма, толормо, алтан одон мэтээр толоржо байhан дасанай орой, ябажа ерэhэн хүнэй нюдэ торосоохо даа. Мянга гаран лама санаартан дасанаа тойрохо даа. Олон үрхэтэ айлнууд элдэб тээhээ сугларжа, наймаашадай  дэлгүүр байгуулагдаха. Yймөөн гээшэ үзэгдэхэ даа. Аюулта сагай мүндэртэ алаг зүрхөө сохюулаашье hаа, улаан наран эрьежэ,  хун шубуун ниидэжэ, hандаргагдаhан дасанай hүлдэ дээрэ үргэгдэхэ, олоной hанаhан hаналые огторгойн эзэд дуулахал байха...»

Аажамхан хабарай хаhын эхилхэдэ, дасанай хоёр талада Ангирта тоором  нуурнуудhaамнай үнгын шубуудай хүгжэм зэдэлхэ, ганганалдаха галуунууд, донгодохо хүхынүүд...

"Эдэ нуурнууд доогуураа холбоотой. Урдын урда сагта нэгэл ехэ нуур байhан аад, мүнөө  хубааржа хоёр болоhон, - гэхэ эжымнай. - Баруун урдахи хулhата нуурынь татасатай: хазаар моритой аяншан уhанда шэнгэhэн аад, нүгөө Ангирта нуур соо олдоhон юм". Саашаа хадаяа дабажа гарахада, алтан үзэг hиилээтэй, аадар болон hалхинда арилгагдаагүй жэгдэрэнхэй бэшэгтэй шулуунууд байха (юун гэжэ удхатай бэшэг байhыень мартааб). Бабжа Барас баатарай бэшэг байжа магадгүй. Эжынгээ тэмдэглэhэн зүгүүд рүү гүйжэ ошожо харахаш: баруун тээхи шодон (субарга) ошожо мүргөөд, саашаа ой руу дууша жаахан булжамуурай дууламархан аялга шагнаhаар, жэмэс түүхэш: үхэр нюдэнэй ябаган эшын жэмэс амтатайшье гээшэнь даа (нээрэйл үхэрэй томо нюдэдтэй тон тааруулжа нэрлээ юм байна гэжэ гүрмэрхэн ухаандашни орохо), нэрhэн, улаагана, нэгэ жаахан тужа соо зэдэгэнэ, гүлзөөргэнэ ургаха, тээ дээрэхэнэ алирhан элбэг байха. Урданай зон байгаалидаа ехэ гамтай, нэгэшье модо гэмэлтээнгүйгөөр урал аманайнгаа, хэлэнэйнгээ хордотор, садатараа эдеэд, нэгэл аяга соо гэртээ асаржа болоо. Хада боориин хаяада мүнхын уhата аршаанаараа харгыдаа ундаа харяагаад, арюухан агаараар амилhаар, сэсэгтэ нугаараа сэнгэhээр, анхилжа байhан ая гангын хангал үнэрөөр амилhаар, гэртээ бусажа ерэхэш даа. Хойто хадын бооридо олон субаргануудай баруун тээ баhал нэгэ гэрэй hуурида эжытэеэ ошохобди. Шулуутайхан газар анхандаа хэдэн айлай байра байhан юм аабза. Налгай зөөлэн сэдьхэлтэй наhатай болоhон эжымни түрэлхидэйнгээ бууса эрьехэдээ, нулимсаяа намhаа нюухаяа оролдохол даа. Һаншаг сагаан эжымни тиигэжэ hанаагаа намдаа  зободог  байгаа ха гэжэ мүнөө болоходо бододогби.

Үбэлэй сагта санаар, шаргаар hолжорхоо гарахаш. Баhал ая гангаар анхилха.  Шарахан, сагаахан хонхо сэсэгүүд ушарха - зунай сагта олон үнгэтэй хибэс мэтэ үзэгдэхэ. Хара үглөөнhөө бахын абяанай сууряан нуурай манан сооhоо дуулдаха. Дасанай оршон тойронхи газар үбhэнэй сабшалан болонхой байгаа. Халаахай бүлгэмөөр ургаhан шулуутайхан газарнуудые урданай гэр бараанай hуури үлэhэн гээшэ гэхэдэнь, ямар олон үрхэтэн байгааб гэжэ бодохош. Элдэб янзын шэмэтэй ногоон ургамал нуураа тойроод ургаха. Хужартай газарай  шэмэтэй ногоондо үхэр мал ехэл дуратай байха.

Зүүн шугымнай мойhото шугы гэжэ мэдээжэ нэрэтэй юм. Николай Дугарович Ламхановай нагаса эжы жаахан үхибүүдые дахуулжа, мойhо түүлгэндэ hургаха: хүнгэхэн жаашуул модондо абиржа, шэлбэнүүдые доошонь даража үгэхэдэ, бэшэниинь монсогорхон мойhо нэгэшье шэлбэгүйгөөр түүхэ. Модондо гараашадта хуби хүртөөхэ. Хожомынь бодожо үзэхэдэм, сугтаа ажалда дахасалдажа ябахадаа, залуу маанадта ямар олон юумэ заажа hургаhан байнаб даа.

Зүүн талаар  хүйтэхэн уhатай аад, түргэн урасхалтай Аалан горхон урдаха.  Анаатаяа ниилэhэн газартаа үргэншэг болохо: хүйтэн уhатай газараар аршаан булагшье соробхилжо гараха, намагтай болдогтой, шабартай газар - зүүн тээгээ, зүүн урдань  - Хороом. Анханай сагта наймаашанай дэлгүүр байhан ха. Ой модоной хоймороор тэрэнгиин яагаан сэсэгүүдэй, эртүүр бултайhан ургынүүдай үнэр hалхинда туугдан, гэртээ хүрэтэрнай дахахал!  Холоhоо загаhа нугаhаар элбэг, зунай халуун соогуур гол уhанhаа үерлөөд халин гараhан Аалан голой эрьеэр  сурхайнууд дайралдаха. Сабшалан уhалхада, ногооной доогуур ба дээгүүр  игаан хорон хэбтэтэрээ,  хүбүүдэй хүнэhэн болошохо. Загаhашалжа туршадагууд - минии дүү хүбүүдэй үүринүүд тэрээниие сула дурдадаг ааб даа. Сабшалан уhалха, үхэр малаа ундалуулха  гэхэ мэтын хэрэгтэ тааруулжа, хэдэн канава малтуулhан байдаг hэн. Багашуул бүхы зунаа тэрэ уhан соо умбажа, жараахай агнажа, үдэрөө үнгэргэхэбди. Халюун шаргал тунга ногоо дэлгээhэн талын дунда олон үнгын сэсэг соо -улаан таша улаалзай, талын ягаан сэсэг соо "Тээлниг" соо тугалнууд, эшэгэ хурьгадууд, эжэл хүсэхэгүй багашуул булта хаалгаатай мэтэ мүнөөнэй  сэсэрлиг шэнги  болонхой байгаа болоно бшуубди. Сарюун тэнюун нютагтаа тоонто дайдадаа сагай ошоhышье мэдэнгүй  гүлмэр наhамни үнгэрөөлхэ.Үсөөхэн үрхэтэ айл хүгшэд үбгэд гэрээнгээ ажал хэжэ байхадаа нюдөө табижа харажал байгааб даа.Дасанай урда таласабшаланhаа гадна хадын боорёор талха таряа ургуулдаг байhан.Зундаа,намартаа ажалаа хэжэ ябаhан хүн зон үхибүүдэй хайшаашье даб гэбэл, хуу хаража байхаар байhан юм. Манай Анаа дасанай  хажууда тэнхээ шадал абамаар юм!

Түрэхэhөө сэсэн мэргэн, холын саг соо харадаг Ямандагын хубилгаан Молон багша гэжэ мэдээжэ үзэлшэ ламатай холуур түрэлэй hабагшатай байhан аад, ерээгүй сагай байдал нэбтэ хараhанаа хөөрэhэниинь тон тодоор түүхэ домогууд болгон дамжуулагдадаг. «Бурхан шажанай үгы болохые, дасанай хорёо соо шуhа уhан үхэр мал харагдана", - гэжэ хэлэhэн юм ха. Тэрэ саг тон болоол даа гэжэ уйдхартайгаар эжымни хөөрэдэг бэлэй. Дасанаймнай мясокомбинадай hалаа болоод байхада, ажалшад хэрэгтэй боложо, үгы болоод байhан Ангир тосхондо хорёод үрхэтэ айл зөөжэ ерээд нютагжаhан байгаа.

 1990 онhоо   дасанаа hэргээхэ ябадал эхилээ hэн.1991 ондо нютагай эдэбхитэй зоной оролдолгоор дасан шэнэлэн бодхоогдожо, хуушан түхэлдэнь оруулжа, анханайнь  алдар  сууень мандуулха эрилтэ табигдаа. Энэ хэрэгтэ Б.Б.Цырендоржиев, Б.Х.Жамбалов, Б.С.Шойнжонов, уран зурааша,зохёолшо Д.Дымбрылов, В.Халтанов  ба бэшэшье зон хубитаяа оруулhан байна. Минии дүү хүбүүн Буда-Ширап Чимитович Батуев баhал өөрынгөө  үүргэ  оруулhан юм. Буряадай Арадай Хуралай депутат байхадаа зууршалжа, дасанаа соёлой ехэ хүшөөнөөдэй бүридэлдэ оруулhан юм. Саашань В.Э.Матханов энэ хэрэг  үргэлжэлүүлhэн. Тэрэ үеhөө хэдэн шэрээтэ ламанар байhан. Мүнөө Лыкцок ламамнай олон жэлэй турша соо шэрээтэ ябана. Ехэл ажал хэдэг даа. 108 субарганууд - дасанаа тойроод байдаг шодонгуудые бодхоогоо. Бэшэшье барилга жэл бүхэндэ бүтээгдэжэл байдаг. Үдэр бүри хурал  хурагдажал байгааб даа.

Гадна бурхан шажанай дэлгэржэ байhан дэмбэрэлтэ hайхан сагта,  олон янзын hайндэрнүүд эмхидхэгдэнэ. Ехэ дасанаа hэргээбэл, зоной ажабайдал, hанаан сэдьхэл тэгшэрхэл юм даа. Манай нютагай хэдэн хүбүүд Энэдхэгтэ шажанай hургуулида  ламанар болоhон: Дымбрыл багша Дашибалданов ( Ешэ Жигме) ехын эрдэмтэй боложо, Буддын шажанай ехэ hургуулиин ректор болонхой, Дэлгэр лама Дашибалданов, Батор лама Балданов Анаа дасандаа байна.

Дасанай хажууда бүхы наhаараа ажаhуудаг  минии дүү басаган. 1959 ондо Анаа дасанай Ангир тосхондо түрэhэн юм. Дасанай адууhа мал хаража байдаг Зоригто Жамбаловай наhанай нүхэр болоо. Гурбан басагадынь баhал Анаадаа түрөө. Мүнөө хадамда гаража түбхинэhэн басагад баhал дасанайнгаа хорёо hахижа, аха дүүнэрээрээ фермернүүд нэрэтэй үхэр малаа тэжээhээр. София Чимитовна Жамбалова олон жэлдэ нютагайнгаа hургуулиин даргаар хүдэлөө юм. Олон жэлдэ Анаа дасанайнгаа зула бадараажа байдаг манай худанар - Жамбаловтанай гэр бүлэ ехэл буян бүтээлсэжэ байнал даа.

Нютагай зон урдандаа хэлсэдэг бэлэй: "Анаагай тужа соо ороходол, алталмал  ганжартай Анаа дасан олон тоото аржагар толинуудаараа даллан, жабхаланта hайханаар толорон, hүзэгтэйшүүлые угтажа байдаг бэлэй". Тэрэ саг буун ерэжэ, Хори нютагаймнай одон болохо Анаа дасандаа олоороо буухань болтогой!

Светлана Чимитовна Батуева-Шойжонова