Хурдан һайн моритой һаашни,
Холын хэсүү харгы
Дүтын шэнгеэр үзэгдэхэл.
Хүсэд һайн нүхэртэй һаашни,
Хүндэхэн үргэбшэшни
Хүнгэхэн шэнгеэр үзэгдэхэл.
* * *
Энэ гэр хүндэмүүшэ гэжэ суурхана –
Эхэнэрэй тэрэ омогорхол.
Эхэнэрэй нюур энеэбхилгээр гэрэлтэнэ –
Эрын тэрэ омогорхол.
* * *
Унаашатаяа бэеэ нэгэдэбэл,
Урилдаанда булигдахагүйш.
Арадтаяа һаналаа нэгэдэбэл,
Аюул гайда диилдэхэгүйш.
Дамба Жалсараев
Буряад арадаймнай үзүүр хүбүүдэй нэгэн - элитэ ехэ ирагуу найрагша Дамба Зодбич ЖАЛСАРАЕВАЙ 95 жэлэй ойн баяр декабриин 5-да тэмдэглэгдэхэеэ байна. Эгээл тиимэһээ наһанайнь нүхэр Валентина Зондуевнагай, Рада басаганайнь дурсалгануудые ниитэлүүлхэ гэжэ шиидэбэбди.
Дамба Зодбич 35 наһандаа Буряадай АССРэй соёлой сайд болоһон юм. Гүрэн түрын энэ үндэр тушаалда аяар 16 жэлэй туршада хүдэлөө. Тэрэ үе сагые, 1970 - 1980- яад онуудые, үндэһэн уран зохёолой, бүхы соёл уралигай алтан хаһа гэжэ мүнөө тоолохоор.
Олоной хэрэгтэ бэеэ зорюулан, сүлөө забгүй ябабашье, Дамба Зодбич уран гуурһаяа огто орхёогүй. Буряадай гимнын үгэ бэшээ гэжэ мэдэнэбди. Гэбэшье аяар 10 гаран суглуулбари хэблүүлжэ үрдиһэн юм. Бүхы зохёохы ажалынь бүри гүнзэгы шэнжэлэл хүлеэһээр гэжэ һанагдана.
«Саарһан дээрээ сагаа бараха даа»
Уруунь дараха бэшэ, харин үргэхэ нүхэртэй ушарха – ехын зол гээшэ. Энэ талаар Дамба Зодбич аза талаантай байгаа. Араһаань тулгалха найдамтай ханитай хуби заяагаа ниилүүлһэниинь ажалайнь саашанхи намтарта угаа һайнаар нүлөөлөө. Валентина Зондуевна бүлынгөө бүхы байдал даажа абаа. Гэртэхи ажалһаа дууһан сүлөөлөөд, уран зохёолоо урлахынь тулада зохид оршон байгуулхаяа оролдодог һэн. Тиимэһээ сагай тудабал, саарһан дээрээл һуудаг һааб даа. Теэдшье Жалсараевтанай гэртэ зон ерэжэл байха. Ким Базарсадаев, Бау Ямпилов, Дугаржаб Дашиев гэхэһээ эхилээд, домог суута дуушад, хүгжэмшэд, уран зохёолшод театр ошохо зуураа ороод гараха. Москвагай ехэ айлшад таһалдахагүй.
“Нэгэ үедэ манай гэртэхин тусхай байра хүлһэлөөд туршаа һэн. Ямаршье һаалтагүйгөөр абамнай тэндээ зохёохы ажалаа хэдэг бэлэй. Дээдэ Онгостойн лагериин захиралһаа зүбшөөл абаад, амяараа нэгэ таһалга соонь хоргодоод хүдэлөөдшье үзөө. Теэд али нэгэмнай ама алдаһан юм гү, хаанаhаашьеб мэдэжэрхёод, лагериин хажууда дүүрэн авто-унаанууд ерэнхэй, ехэ шаг шууяан боложо байгаагша һэн. Бау Ямпилов, Африкан Бальбуров болон бусад ошонхой, шангашангаар дуугаралдажа һуугаа бэлэй”, - гээд, Рада Дамбаевна энеэбхилэн дурсана.
«Морин дээрээл мордоо бэлэй»
Наһанайнгаа нүхэртэй яагаад танилсаһан тухайгаа Валентина Зондуевна иигэжэ хөөрэбэ:
- 1946 он байгаа. 18-тайхан хүүхэн ябааб. Улаан-Үдэдэ театральна-хүгжэмэй училищида һуража байгаад, Буряад театр хаагдаба гэхэдэнь, саашадаа хаана хүдэлхэбиб гэжэ гайхаад, гэртээ харяа һэм. Тэрэ сагта түмэр зам Монголой хилэ хүрэтэр ошоод, hөөргөө бусадаг байhан. Наушки станци дээрэ сэрэгшэн хүбүүн намһаа паспортыем абаад, шалгашаба даа. “Урдань нэгэшье тиигэдэггүй юм һэн – юун болооб? - гэжэ дураа гутахадамни, урдаһаамни энеэбхилэн, иигэжэ дурадхаа юм һэн. – Танилсая, Дамбаб!” Тэрэ гэhээр хоёр һара тухай нүхэсөөд, декабриин хорёодоор хуулитаар айл болоо hэмди.
Валентина Зондуевна Сэлэнгын аймагай Ноёхон нютаг тоонтотой юм. Сүхэ мүрэнэй дэргэдэ өөдөө болоhон. Эсэгэнь хасаг байжа, 1930 ондо хамалганда абтаад бусаагүй. Хасагууд ехэ шадалтай, баян бардам байдалтай тула, арадай дайсад гэжэ нилээн хашуулаа, хардуулаа аабза. Абаяа элүүр мэндэ бусахал байха гэжэ хүлеэдэг байhанаа Валентина Зондуевна дурсана. Зэдэ руу хадамда гараhан эгэшындээ ажаhууха үеэрнь лэ Дамба нүхэрынь мориндоо hуулгаад, албанайнгаа газар руу мордоо бэлэй. «Хадаг табяагүй hэнши», - гэжэ хожомынь хүрьгэнhөө хадамуудынь нэхэдэгшье hааб даа. Теэд саг тиихэдэ орёо байгаа. Япон дай гаталаад, хилын харуулда сэрэгэйнгээ алба үргэлжэлүүлhэн 21-тэйхэн лейтенант хүбүүн Наушки дээрэ хамтын байрада гэр бүлынгөө уурхай зохёоһон юм. Эгээл тэндэ ууган хүбүүниинь түрэhэн аабза.
Абань адуушан һэн
Дамба Зодбич Хориин аймагай Доодо-Голһоо гарбалтай. Зодбо эсэгэнь адуушан байһан. Тиимэһээ үргэмэл ори ганса хүбүүнэйнгээ хүлэйнь дүрөөдэ хүрэхэтэй сасуу морин дээрэ һуулгаһан юм. Тиимэһээ морин эрдэнидэ ехэ мээхэй бэлэй. Уран найруулгануудтань адуунда зорюулһан мүрнүүд угаа олон аабза.
Харин түмэр хүлэг жолоодохоёо хүсөөгүй юм. Ханиингаа хажуудал һуугаад лэ ябаһан. Валентина Зондуевна дала һайса гаратараа авто-унаагайнгаа жолоо табяагүй.
Һуралсалай замаар
Беломорканал барилгада ябаһан эсэгэнь бэе муутай нютагаа бусаһан байжа, эртүүр хада гэртээ харишаһан. Тиимэһээ эхэтэеэл өөдөө болоһон. Эжынь даамайхан, холын хараатай, сэсэн эхэнэр һэн гээд, Валентина Зондуевна мүнөө тэмдэглэнэ. Коммунистнуудай томошуулые эрдэм номдо һургаха үеэр лэ (ликбез) Дамба эхэтэеэ хамта үзэг бэшэгтэ ороо. Нютагтань һургуули байгаагүй. Тиимэһээ Хасууртада, Хара-Шэбэртэ ондоо айлайда байжа, эхин һургуули дүүргэһэн юм. Удаань шэмээшэгүүдэй ажаһуудаг Үнэгэтэйдэ һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. 17 модо ябагаар ябаха, шэмээшэг айлайда ажамидарха – хэсүүл һааб даа. Теэдшье Доодо-Голһоо тиишээ һургуулида ошогшодһоо гансал Дамба Жалсараевынь лэ түгэсэхэ тэсэбэритэй байшоо.
Шэмээшэг айлда
Василий ба Акулина Шурыгинтан буряад хүбүү гэртээ байлгаһан юм. Ондоо яһанай гээд, эхынь эльгээһэн хүнэһөөр амяарандань хооллуулдаг һааб даа. Теэдшье шэмээшэгүүдэй пеэшэн дээрэһээ хартаабхын, салын хоншуухан үнэр Дамбые хорхойтуулдаг һэн. Эзэдэйнь хараагүйдэ хаа-яахан түргэхэнөөр залгижархидаг һэм гээд, хожомынь гэртэхиндээ хөөрэдэг байгаа.
Ород хэлэгүй хүбүүн бэлин шэбшэг хэлэжэ, хэлэндэ ороһон хүм гэжэ Дамба Зодбич дурсадаг байһан. Частушкануудые ехэ тааруугаар зохёодог болоходонь, тэндэхи багашуул наадалхаяа болиһон юм.
Акулинын нэгэтэ угаа ехээр үбдэхэдэ, гэртэхи бүхы ажалыень Дамба даажа абаһан юм. Үнеэдыень һаагаа, гахай нохойень эдеэлүүлээ, үхибүүдыень харууһалаа. Тиигэжэ шэмээшэг айлайда түрэлэй шэнги болоо һаабза. Василий Эсэгын дайнда мордохынгоо урда тээ Акулинаяа Доодо-Гол Жалсараевтанда асаржа орхиһон юм. Дамбын эжытэй хамта тэрэ хатуу сагые дабаһан аабза. Тиигэжэл шэмээшэг айлтай дүтын харилсаатай болоһон. Наһаараа нүхэсэһэн юм. Дайнай хойно Шэнэ Хүрбэ руу зөөһэн Шурыгинтанда ходо ошодог һэн. Айлшадыешье абаашадаг һааб даа.
Дамба Зодбич багаһаа буряад болон шэмээшэг арадуудай байдал һайн мэдэхэ, соёлыень бэедээ бүхөөр шэнгээһэн болоно.
Дээдэ һургуулида
“Абамнай дээдэ һургуулигүй байһан”, - гээд, Рада Дамбаевна тэмдэглэнэ. Агуу дайнай эхилхэдэ, 7 классай һургуули түгэсхэжэ үрдеэд байгаа. Колхоздо учётчик, счетовод болоод хүдэлөө. Бүхы хара ажалда ябаашье һааб даа. Гурбан үхибүүтэй болоһон хойноол хожомынь, 1954 ондо, дунда һургуули түргэн болзорто дүүргэһэн юм.
Тиигэжэ Москвада М. Горькиин нэрэмжэтэ дээдэ hургуулиин дэргэдэхи хоёр жэлэй литературна курсануудые гараа. Тиихэдээ Чингис Айтматов, Давид Кугультинов, Расул Гамзатов, Людмила Щипахина гэгшэдтэй хамта һураһан юм.
Гайхалтай
“Абамнай алдуугүйгөөр бэшэдэг байһан. Гайхамаар”, - гэжэ басаганиинь онсолно. Абынгаа наһан болоһон хойно бөөнэртэ үзүүлхэдэнь, угтань нэгэ бэшээшэн байгаа гэжэ хэлээ юм ха. Һайхан хубсаһатай бэшээшэн ехэ түргөөр бэшэжэл һууна гээ. Ойхон олтирогһоо Хори руу ерэһэн галзууд угай үри һадаһад болонот гэжэ дуулгаа. Магад, тиимэһээ юм гү, гэбэшье алдуугүй сэбэрээр бэшэдэгыень хүнүүд заатагүй обёордог бэлэй. Тэрэ шадабаринь үхибүүдтэньшье дамжуулагданхай.
Теэдшье номуудые уншажал байгаа һааб даа. Пушкин, Лермонтов, Чехов болон бусад авторнуудай номуудай түрүүшын хэблэлнүүд мүнөөшье гэртэнь ябталаатай байна. Ажалаа хэдэг таһалгань үнөөхил хэбээрээ юм.
Дээдэ Онгостойдо
Дээдэ Онгостойдо Уран зохёолшодой зуһаланда яагаад ажамидардаг байһанаа эжы басаган хоёр ехэ дулаанаар дурсана. Нэгэ дабхар хамтын байра соо буряад арадаймнай элитэ ехэ уран зохёолшод гэр бүлөөрөө ажаһуудаг байһан юм. Хоца Намсараевтай, Цыден Галсановтай, Чимит Цыдендамбаевтай, Балдан Санжинтай, Дольён Мадасонтой, Мэлс Самбуевтай, Дондок Улзытуевтай, Данри Хилтухинтай болон бусадтай тэндэ уулзахаар байгаа.
Зуһаланай дээрэхэнэ багахан горхон урдаха. Тэрэнэй хажуудахи һандали дээрэ уран зохёолшод сэсэ буляалдан һуудаг байһан.
Этнографическа музей руу зүг бариһан харгын бэлшэрһээ Уран зохёолшодой зуһалан болотор автобус ошодоггүй байгаа. Ябагаар ябаха хэрэгтэй болодог һэн. Пеэшэн түлихэ, эдеэгээ хүйтэн уһанда хэжэ хүргэхэ болодогшье һаа, бэе бэедээ туһалан, эбтэйгээр ажаһуудаг байһанаа Валентина Зондуевна хөөрэнэ.
Хожомынь тэрэ хамтын байрын хажууда Жалсараевтан амяараа дача барижа ороһон юм. Тэндээ Дамба Зодбич телогрейкэ ба сабхи үмдөөд, тариһан мододоо уһалха дуратай байгаа. Ургуулһан мододынь мүнөө үндэрнүүд болонхой. Гэбэшье хуурай нарһан тужа соо мойһо ургуулжа шадаһаниинь гайхалтай юм. 5-5 хүнэгөөр уһалжа мэдэдэг байгаа бшуу.
Гэртээ
Жалсараевтан гурбан үринэрые өөдэнь болгожо, ажалай үргэн харгыда табяа. Анатолий, Виктор ба Рада үхибүүдһээнь 5 хүбүүд түрөө. Ашанарынь мүнөө томо болонхой. 7 гушанар үндыжэ ябана.
“Эсэгэмнай бидэндээ ехэ зөөлэнөөр, энэрхыгээр хандадаг һэн. Үлүү гарабалнай, эжымнайл манаа юу хээгээр буулгаадшье абадаг һаабза. Тиихэдэнь абамнай манаа ехэ хайрладаг бэлэй. Абынгаа сухал хүргэхын тулада ехэ оролдохо хэрэгтэй байгаа. Уураа хүрөө һаань, харасаһаань айхаар даа”, - гэжэ Рада Дамбаевна энеэбхилэн тэмдэглэнэ.
Валентина Зондуевнагай нэмэһээр, бороор өөдөө болоһон хадаа иимэ тиимэ эдеэ эдихэм гэдэггүй – үгэһыешни абяагүйхэн эдеэд лэ, ажалаа хэхэеэ ябадаг бэлэй. Мяхаша гэхээр бэшэ. Сагаан эдеэндэ ехэ дуратай һэн.
Гэртэхи боро ажалда сагаа һалгаадаггүй байһан гээд дабтая. Албанайнгаа хэрэгээр иишээ тиишээ ошоходонь лэ, наһанайнь нүхэр үхибүүдтэеэ хамта гэр соохиёо шэрдэхэ ба шэнэлхэ ажалаа хээдхидэг һэн. Хубсаһа хунарыень ариг сэбэрээр байлгаха гэжэ эжы басаган хоёр ехэ оролдодог бэлэй.
Һайндэрнүүдтэ гуурһаяа баряад һуушаха. Ашанарайнгаа таһалга руунь ороод ерэбэл, бэшэжэ байһан саарһан дээрээ гарыень зураадхиха. Мүнөөшье тэрэ зурагуудынь дэбтэрнүүдтэнь олохоор юм.
Шэхыень баряад...
Жалсараевтанһаа холо бэшэ Хоца Намсараев ажаһуудаг байһан. “Орой тээхэнэ газаагуур ябаад ерэхэеэ гараһан нүхэрыем үбгэн Хуса телефоноор дуудаад һалаха юм бэшэ. Газаагуур ябана гэхэдэмни, орой үнэншөөгүй. Дамбынгаа ерэхэдэ, хүршэдөө харайлгабабди. Орохотоймнай сасуу шэхыень баряад зогсошоо бэлэй. Худалаар хэлээ гүб гэжэ иигэжэ шалгаал даа”, - гэжэ Валентина Зондуевна энеэбхилнэ.
Наһанайнгаа амаралтада
Наһанайнгаа амаралтада гарамсаараа, тушаалаа сүлөөлхэб гэжэ Дамба Зодбич хэлэдэг байһан. Үнэхөөрөөшье тиигэһэн юм. Гэбэшье олониитын ажал дээрэнь ашагдаад лэ байгаа. Буряадай Толгойлогшын дэргэдэхи Аха захатанай зүблэлые анха түрүүн ударидаһан. Гүрэнэй шагнал олгуулгын хороониие толгойлһон. Соёлой жасын Буряадай таһагай түрүүлэгшэ ябаа. Тиихэдээл ноёд һайдай богоһо элээн, Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баяр тэмдэглэхэ болгоһон юм.
Түгэсхэлэй үгэ
77 наһандаа Дамба Зодбич наһан болоо. Тэдытэйдээл ябахаб гэжэ залуудаа бэшэһэн юм гээд, Валентина Зондуевна гайхана. Мэдээ гээшэ гү? 56 жэлдэ хамтадаа һууһан ханияа үгылэн, дурсандурсан һуухадаа, сэдьхэлээ хүдэлгэн, нулимсаяашье аршана. Эжы басаган хоёр бүхэли үдэршье байнгүй дурсахаар бэлэн лэ...