466
“Багадаа һургуулидаа ошожо ябахадаа, Мундарганууд тээшэ хараад лэ дугшагша һэм – мүнөө гайханаб: гүнзэгы саһан соо гараһан уйтан зүргөөрөө таамаг алхалан, оройдоо хажуушаа гарагшагүй һэм. Эгээл энэ үедөө Мундарганууднай, нээрээшье, алтан Мундарганууд гэжэ этигэгшэ бэлэйб”, - гээд, “Мундарганууд» гэһэн үгүүлэл соогоо бэшэһэн бэлэй.
Энэ ойн баяр тухай мэдээн Буряад орон соогуурнай, үргэн ехэ Ород Улас соогуурнай тараа. Ондо ондоо республикануудһаа Ардан Лопсоновичой найза нүхэд – мэдээжэ уран зохёолшод халуун амаршалгаяа эльгээбэ. Тэрэ тоодо “По велению Чингисхана” гэһэн түүхэтэ номоороо алдаршаһан Яхадай уран зохёолшо Николай Лугинов эгээл түрүүлэн мэндэеэ хүргөө. “Ардан нүхэрни “Республика” гэһэн роман-мозаика бэшээ гэжэ дуулааб. Ажалаа ябуулжа байһандань, ехэ баяртайб. Өөрөө би гуннууд тухай “Правитель” гэһэн табан повестьһоо бүридэһэн номоо түгэсэжэ байнаб. Ардан Лопсоновичтоёо хоюулан түүхэ руу түгэншэлжэ байна ха юмбибди даа. Элүүр энхэ, эрмэлзэл ехэтэй ябаг лэ даа, нүхэрни” – гэжэ Николай Алексеевич үреэбэ.
Буряад орондо хорёод жэлэй саана ажал хэжэ байхадаа, “Буряад үнэн” – “Дүхэриг” соо мэдээсэлнүүдые толилуулдаг байһан, мүнөө Таджикистанай радиогой хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн Убайдулло Акрамзаде мэндэеэ мэдүүлбэ: “Юрын гастербайтер ябахадам, намайе дэмжэһэн Ардан Лопсоновичые үнэн зүрхэнһөө амаршалнаб. Газетэдээ Омар Хайямай шүлэгүүдые ород хэлэн дээрэнь, оршуулгааршье ямар гоёор, үргэнөөр толилдог һэмта. Би танай һайн хандаса агшан зуурашье мартадаггүйб. Танай болон Галина Базаржаповагай зохёолнуудые таджик хэлэн дээрэ оршуулжа, сэдхүүл, сонинуудтаа үгөө һэм. Ута наһатай, элүүр энхэ ябахыетнай хүсэнэб”.
Сибириин уран зохёолшодой эблэлэй координатор, “Сибирские огни” сэдхүүлэй ахамад редактораар 15 жэлэй туршада хүдэлһэн Владимир Берязев, Ород Уласай Уран зохёолшодой холбооной секретарь, Алтайн поэт, арадайнгаа духовный лидер гүүлэжэ мүнөө ябадаг Бронтой Бедюров – эдэ хоёр нүхэд нэгэ мүһэн мэндэеэ эльгээбэ. 2000 гаран оноор хоюулан Буряад орондомнай хэдэ дахин айлшалһан, “Буряад үнэн”-“Дүхэриг” соо зохёолнуудаа толилуулһан юм.
Ушарынь хадаа ХVII зуун жэлдэ манжуур эзэрхэгшэдэй урдаһаа бодоһон түүрэг-монголшуудай сүлөөрүүлгын баатар, Зүүнгарай хан түрые толгойлогшо Амарсанын наһан болоһон, амияа табиһан газар Сэлэнгын аймагта ха гү гэжэ лаблан бэдэрээ һэн. Багсааламжаар болбол, зарим түүхэшэд Тобольск хотодо наһан болоһон гэдэг, нүгөө заримашуулынь Новоселенгинск шадархи газар заадаг юм. Берязев Бедюров хоёр эгээл энэ зорилгоор ерэһэн бэлэй. “Би мүнөө шэлэгдэмэл 7 боти ном дээрээ хүдэлнэб. Ардан Лопсонович эршэтэй хүсэтэй зандаа, роман түгэсөөд байна гэжэ дуулахадаа, баярланаб. Арадайнгаа аша туһада үшөө ехэ юумэ бүтээжэ, ашанар үринэртэеэ амгалан тайбан ажаһуухыень хүсэнэбди, Бронтойтоёо хоюулан”, - гэжэ Владимир Алексеевич хэлэбэ.
2002 ондо Хальмагай арадай поэт Давид Кугультиновай 80 наһанай ойн баярта Л.Д.Тапхаевтай ошоо һэмди. “Ардан Лопсоновичто мэндые хүргөөрэйт. Ехэ юумэ хэжэ байна гэжэ дуулагшаб. Иимэ зохёолшотой арад золтойл гээшэ”, - гэжэ Давид Никитич хэлээ бэлэй.
Харин 5 жэл урид А.Ангархаев, Б.Дугаров, В.Пинтаев гэгшэд Давид Кугультиновай 75 наһанай ойдо Элистэдэ хабаадаһан юм. Эгээ тиихэдээ Давид Никитичдэ, мүн тэрэнэй үнэн нүхэр Расул Гамзатовта Буряад оронһоо абаашаһан бэлэгүүдээ баряа бэлэй. “Иигэжэ Давид Никитичтэй, Расул Гамзатовичтай тэбэрилдэжэ байхадаа, гурбуулаа агуу Эхэ оронойнгоо арадай депутадууд байһамди гэлдэжэ, үнэн зүрхэнһөө уяран байгаа һэмди. Дээдын хүсэнүүд иимэ уулзалга эмхидхээ һэн гү”, – гээд, А.Ангархаев дурсалга соогоо бэшэнэ.
Лев Гумилёвтой уулзалга
Ородой суута поэдүүд Николай Гумилёвой болон Анна Ахматовагай хүбүүн, зүүн зүгые шэнжэлэгшэ элитэ эрдэмтэн, уран зохёолшо Лев Гумилёвые гэртэнь, Ленинградта Ш.Д.Байминовтай бараалхажа ошоһон тухайгаа “Молнии и листья” гэһэн ном соогоо Ардан Ангархаев бэшэһэн байдаг. Гэр бүлөөрөө хамалган хашалганда орожо зобоһон, ядарһан, гэбэшье зохёохы одоёо дээрэ үргөөд, хүбүүндээ үргэлжэлүүлхыень дамжуулһан бэлэй.
А.Ангархаевай дурсалгаһаа: “Хадаг дээрэ Будда бурханай бишыхан дүрэ бэлэг барибабди. Бурханай шүнгынь бүтэн гү гэжэ лаблан хараад, гараа хабсаруулан мүргэбэ. Ямар гайхал байхаб даа: “Старобурятская живопись” гэһэн үнгэтэ альбомой автор ха юм, Лев Николаевич. Хажуудань зогсожо байхада, бэеһээнь нөөхи пассионарна ехэ элшэ оршон тойгуур долгитон таража байһандли үзэгдөө һэн.
- Монголнууд намда ходо ерэдэг. Буряадууд сооһоо түрүүшынхеэ ерэбэт, - гэбэ Лев Николаевич.
Монголнуудай түүхэтэ үнэниие эсэлтэ сусалтагүй хүдэлмэринүүд соогоо баталан дамжуулһан хүниие үнэн бодотоор хаража байнаб гэжэ үнэншэжэ ядажа байгаа һэм. Ямар ехэ аза гээшэб гэжэ һанаха мүртөө, үнэтэ үреэлдэнь хүртэһэн шэнгеэр бэеэ мэдэрээ бэлэйб”.
Энэ уулзалга А.Л.Ангархаевай саашанхи хуби заяанда үнэтэ һайханаар нүлөөлһэн бэзэ.
Үгэдэй хаанда үргэл
Ардан Лопсонович сэржэмтэй, түнхэнэйхеэр хэлэбэл, хадаша хүн. Хара Хориндо Үгэдэй хаанда сэржэм үргэһэн юм. “Түнхэнһөө, Улаан-Үдэһөө абаашаһан архи, шара тоһоёо, сагаан эдеэгээ дэлгээжэ табибаб. Эрдэни Жуугай хорёо соо болоһон хэрэг. Сугтаа ябаһан монголнуудтаа үргэжэ үгыт гэһэмни, таһа арсаба. Найман зүгһөөнь мүлхижэ мүргөө һэм. Тэнгэри тэрэ дороо нижаганаса дуугарба. Тэрэл байһан газартамнай бороо шэдэржэ эхилбэ. Ородоор хэлэбэл, локальный дождь. Хорин хоёр хоног соо бороо үгы байһанаа оробо гэлсэбэ. Хара Хоринһоо гараха багтамнай тэрэ бороомнай үргэдөөд, Улаанбаатар хүрэтэр үдэшэһэн юм.
БГУ-да монголоведнэ шэнжэлгэнүүдэй түб байгуулһаниинь, Монгол, Тува, Америкэтэй холбоотой Үндэһэтэнэй парк байгуулһаниинь – холын хараата үүсхэлнүүд байһан бэлэй. СССР-эй арадай депутат ябахадаа, Зүүн Сибирьтэ болон Алас Дурна зүгтэ харгы барилгада һомололгые хэдэ дахин дээшэлүүлээ һэн. Аха, Хүлтүүг - Моондо гэһэн харгы барилга туһаламжаарнь бүтээгдээ. Хүн зондо харгы гаргажа үгэхэ гээшэ саглашагүй ехэ буян гээд шажанай ном соо бэшэгдэдэг лэ. Аха руу ошожо, ерэжэ ябаһан зон энээниие һанажа ябаг лэ.
Монгол үндэһэтэ эрдэмтэд сооһоо – илгарма булюу 2012 ондо Ардан Ангархаевай ажабайдалда түүхэтэ ушар болоһон юм. Эсэлтэ сусалтагүй ажалда диилдэшөөд, газарай хэрэгүүдтэ ходо гэнжэлүүлшөөд ябахагүй, орой дээрээ ялалзама одо обёорон хаража, сэдьхэлээ баясуулха ушар тудаа бэлэй. Монголдохи Ород Уласай посольствын дэргэдэхи эрдэмэй болон соёлой түбэйхид “Тэнгэри газарай тэнсүүри” (“Небо и земля”) гэһэн 5 ботиһоо бүридэһэн номтойнь танилсалгын үдэшэ үнгэргэхэ үүсхэл гаргаһан юм. Ород Уласай болон Монголой хоорондохи харилсаанай талаар тушаалта А.Ц.Идамжапов энэ уулзалгые эмхидхэһэн бэлэй.
Энэ түүхэтэ ушар тухай Буряадай сонинуудта тиихэдэ тон богонёор бэшэгдээ һэн.
Монгол ороной дээрээ оройгүй эрдэмтэд, зохёолшод сугларһан байна. Нэн түрүүн түүхын эрдэмэй доктор, академик Шагдарын Бираае нэрлэмээр. Бүхэдэлхэйн Монгол шэнжэлдэг эрдэмтэдэй эблэлые анхандаа толгойлдог байһан. Эсэгэ, хүбүүн Рерихтэнтэй дүтын харилсаатай байһан, Рерихэй институт Монголдо байгуулһан, Монголой Агууехэ Хуралай депутат ябаһан. Эдир залуудаа хамалган хашалганда ороһон намтартай һэн. Академик Бираа манай хүндэтэ Шираб Бодиевич Чимитдоржиевай унаган нүхэрынь байһан гээд тэмдэглэмээр. Энэ уулзалга дээрэ тэрэ Буряадай уран зохёолшын, эрдэмтэнэй роман-мозаикада үндэр сэгнэлтэ үгэһэн байна.
- Түүхэтэ баримтанууд уран зохёолой найруулгатайгаар бэшэгдэхэдээ, һанаанда хадуугдама, хужарлама байна гээ һэмди. Хуннуудай һүр жабхаланта, байлдааша хаһа, тэдэнэй тобойн мандалгын шалтагаанууд; Гэсэрэй юһэн һалаа руу аяншалга, мянган жэлэйнь намтарые ухашалга; Тэнгэриин бурхадай тэмсэл, Ахурамазда – Хурмаста, Атай Улаан, бусадшье тэнгэринэр тухай Үльгэрэй анхан бии болоһон домогуудһаа һабагшалһан шэнэ хараа бодомжонууд; Дарий хаанай нангин нөөсэтэй кургануудые һандараажа, нүгэлөө нюдөөрөө үзэлгэн, үй түмэн скифүүдэй үүлэн бөөн мэтэ үзэгдэл... “Опровержение легенды, или кровожадный Восток”, “Война богов, или империи и династии”, “Курган, или Цивилизация непобеждённых» - иимэ гурбан хэһэг бүхэн тушаа лирическэ геройн – Б.Б.Тумуровай харааһаа мүнөө үеын ажабайдал зэргэсүүлэн оруулагдажа, өөр янзын параллель бии болгогдоно, - гэжэ жэшээнүүдые дурдажа байжа, академик Ш.Бираа тобшолол хээ бэлэй.
Монгол Уран зохёолшодой эблэлэй түлөөлэгшэ Уранчимэг, Монголой эрдэмэй академиин вице-президентнүүд - физикын талаар Дүгэрийн Рэгдэл, экономикын талаар Түвэдын Доржи, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Сосорбармын Эрдэнэмаам, ород хэлэнэй талаар монгол эблэлэй президент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Сэрэнгийн Галсан гэгшэд зүбшэн хэлсэлгын урда бэлдээд байһан һанамжа, бодомжонуудаа элирхэйлээ, дэмжээ.
Лётчик-космонавт Жүгдэрдэмидын Гуррагчаагай дублёр (хэрбэеэ ниидээгүй һаань, һэлгэхэ уялгатай) Майдаржавын Ганзориг мүн лэ һанамжаяа хэлээ. Урдань М. Ганзориг Монголой эрдэмэй академиин мэдээсэлэй болон мэдээсэлэй технологиин институдай директор байһан, техническэ эрдэмэй доктор мүн.
Ниитэ Монголой түүхэтэ һан баяжаба гэһэн гол тобшолол зүблөөндэ хабаадагшад хэһэн байна.
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА, Буряадай арадай ирагуу найруулагша, 15 жэлдэ “Буряад үнэн” – “Дүхэриг” сониной редактораар ажаллаһан.
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).
