​Хамаг мэдэрэлнүүдээ хайлуулан дабтажа...

 «Буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ» гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй програм­мын дэмжэлгээр ирагуу найруу­лагша Санжай-Ханда Дармаевагай «Үлгын дуунай аялга» гэһэн ном 2020 ондо хэблэгдэн гараа.

Николай Шабаев ба На­дежда Гармаева гэгшэд поэдэй шүлэгүүдыень шэнжэн зууршалаа; Антонина Намсараева, Александр Бабалаев гэгшэд уран болон гэрэл зурагуудаар шэмэглээ. Согсолбори гурбан хубида хубаагданхай: 1). «Ню­тагайм шарай»; 2). «Хуби заяанайм хүгжэм»; 3). «Уянгата үгүүлэлнүүд».

Түрүүшын хубида автор ню­таг орон, байгаалида хабаатай үзэгдэлнүүдые, ниигэм арад, эжы аба, зон нүхэдөө хайрлан, магтан түүрээнэ. Жэшээнь, «Захаамимни» гэһэн дарагар захата шүлэгынь уншахада, зохёогшын түрэл нютаг­таа тон дуратай, түүхэ домогынь һайн мэдэхэ байһыень ойлгохоор. Заншалта буряад уран шүлэгэй оньһыень оложо, дотор сохилто, тол­гой һүүлэй холбоо гэхэ мэтые барим­талан, гүн сэдьхэлэй оёорһоо ульгам жороо буряад үгэнүүдээ ханамжатай наряар, торгон утаһа һубиһандал, залга залгаһаар, эрхим шанартай, ульһа дулаан шүлэгүүдээ бүтээжэ, зоной һонорто дурадхана:

...Замби түбиин үзэсхэлэн, шэди,

Зориг түгэс бүргэдүүдэй орон,

Заха холын буурал Захаамин!

Урасхал түргэн долгиёо Зэдэ

 Ульгам хүлэгтэл урагшань тууна.

Уран бэлигэй үлгын дуун соностоод,

Улад зоноймни сэдьхэл һэргээнэ.

Найруулгын удха гүнзэгы, баян, дэлисэ, дэлгэсэнь үргэн. Ирагуу най­руулагша нютагайнгаа мүнгэшэ дар­хашуул мэтээр зохёохы бэлигэйнгээ Уран дүшэдэ сэдьхэлэйнгээ омогор­хол, гайхал, уярал — орьёлһон хамаг мэдэрэлнүүдээ — хай-луулан дабта­жа, үнгэрһэн, оршон ба ерээдүй са­гуудта мүнхэ һайхан газар нютагайн­гаа үзэсхэлэнтэ зурагуудые шүлэгтөө шэнгээжэ: «Хаража хайрлыт!» - гэжэ уншагшадтаа дурадхана.

«Бага наһамни» гэжэ шүлэг со­огоо «үүрэй гэгээгээр бодожо, үхэр һаалсажа тухагүй, мал адуулжа, манан соогуур гүйдэгөө», «алтан наранай элшые арюухан горхо­ной уһан соо альгандаа барихаяа оролдон, аярхан, сэнгэн наада­дагаа» уяран домоглоно. Авторай хүдөө хангай нютагай малша айлда түрэжэ, боро хүдэрөөр үндыжэ, ажал хүдэлмэритэй эртээнһээ танилсан, оршон байгаалиингаа хормой дээрэ тэнжэһэн хадань эдэ мүрнүүдтэнь этигэмээр.

«Хабар Хужартамни» гэһэн шүлэгөө Маяковскиин маягтал табсантуулан, үгэ бүхэнөө өөрын сэнтэй, шэгнүүртэй гэжэ онсолоо:

Ургыгаа зүүдэлһэн уужам тоонтодом

Ухаанда абташагүй уянга нэмээнэл.

Ажабайдал ганса жаргалаар халидаггүй, «тээжэ даашагүй ор­шолоной тэсэхээр бэшэ гунигые» дээгүүр ниидэһэн тохорюун шу­бууд ганганан, гуниран һануулна. Гэбэшье, «аршаан дээжын амтатай, ариг сэбэр тунгалаг, аляа солбон, һэрюухэн аадар» бороо адхаржа, гандаһан газар, уйдаһан сэдьхэл һэргээн, амидаралай магтаал соло дуудана.

Оршолон дэлхэй эреэнтэй, ма­ряантай, ой модоншье үндэртэй, набтартай, хүн зоншье элдэбтэй бай­даг хадань поэт олониитынгээ дутуу дунда тухай шог ёгто шүлэгүүдые- баснинуудые бэшээшье. «Шалбаагай захада баха шалбайжа һуужа байта­раа», гоё ногоон самсаяа һайрхаха гээд, шалбааг дээгүүр һүрэхэдөө, шабарта зууралдаба; «нашан бүргэд алмайржа, наранай элшэ бари- хаар аашалаад, шадал бираяа сэгнэнгүй, шанга наранай аминда шарбуулан» г.м.

Хоёрдохи «Хуби заяанай хүгжэм» гэһэн хубинь тиимэл нэрэтэй шүлэгөөр нээгдэнэ:

Хуби заяанай хүгжэм

бии юм гэжэ би дуулааб.

Хүн бүхэнэй хуби заяанай хүгжэм

өөр өөрын ганса.

Иигэжэ тэмдэглээд, ямаршье бэр­хэшээлдэ торолдонгүй, «зүрхэн тугаа дээрэ үргэн бодожо, захагүй үргэн ажабайдалай далайһаа айнгүй, заяа­найнгаа эрмэгтэ зориг дүүрэн зогсо­хош» гэжэ омог дорюунаар уряална. Эндэ найруулагша хүн түрэлтэнэй хуби заяан, саг үеын эрьесэ, урдын буурал сагуудай түүхэ домог гэхэ мэтэ — хэзээдэшье ой ухаанһаа хобхоршогүй зүйлнүүд тухай бодом­жолно. Оршон сагта ажаһуугшадай газар уһаяа гамнаха һэшхэлээр хоморжоод, элинсэгүүдэй сахижа дамжуулһан ой модо, уһа газараа бузарлажа байһанда сэдьхэлээ эбэ­рэн голхорһоноо мэдүүлнэ. «Сагай эрьесэ» гэжэ шүлэг соогоо жэлэй дүрбэн сагай эрьесэ соо хүнэй хуби заяан, тэрэнэй муушье, һайншье үйлэ хэрэгүүд, тэдэнэйнь байгаали­да нүлөөтэй, сэхэ холбоотой байһан тухай хэлэгдээ:

...Сагнай иигээд лэ һубарина,

Сахариг гэнжээр гороолно,

Сансарын мүнхэ эрьесээр

Сагаа тоолон яарана.

Элэшэгүй мүнхэ ээрсэгээ

Эмгэй замби эрьюулнэ,

Энээхэн наһанай һабагшые,

Эршэлэн гамгүй эмирнэ

гэжэ бэшэхэдэнь, хүлеэсэтэй даруу буряад эхэнэр нюдэндэ үзэгдөөд, тэрэнэй ямаршье ушар­та хүл хөөрсэг болонгүй, ээрсэгээ эрьюулжэл, амидаралай һабагша эршэлжэл байхань сохом гэжэ этигэхээр. «Сууха хуур», «Үнэн сэхэ ябаһайбди», «Луута баатар», «Но­гоон унаган тухай домог», «Эжын захяа» г.м. хорёод шүлэгүүд эндэ орожо, «модон шанагадал монсог толгойтой, мүлижэ хэһэн матагар эшэтэй, мориной дэлһээр томожо гүрэһэн, торгон утаһан — уяхан хүбшэргэйтэй» жэнхэни буряадай сууха хуурай утаһаар дэлдэһэн аял­гадал хүнэй сэдьхэл бодолдо нэбтэ­рэн оро-моор байна.

3-дугаар хубидань хоёр эссе-үгүүлэлнүүд оронхой, мүн лэ тон зохидоор бэшэгдэнхэй, уншасатай ульгам хэлэтэй, хүнэй сэдьхэлдэ гүнзэгы мэдэрэлнүүдые түрүүлмээр богонихоншье һаа, удха түгэлдэр зо­хёолнууд. «Алтаргана» нааданда ехэ шанда хүртэһэн авторай ажал «Ал­таргана» гэжэ нэрлэгдээд, урданай буряад дуунай үгэнүүдээр эхи та­бигдан, гүнзэгыгөөр доошоо ороһон үндэһэтэй, хатуу эшэтэй сэсэгтэл байдалай шэрүүндэ дарагдаагүй, ай­хабтар хүндэ сохилтонуудые дабажа гарабашье, сэдьхэлэйнгээ дулаахан ульһа алдаагүй бүхы эжынэрэй дүрэ эндэ хамталагдаа.

«Эжыхэмни буряад арадай һүлдэ болохо алтарганын багахан, эхэ газа­райнгаа хүрьһэндэ гайхалтай бүхөөр аһалдаһан, алишье сагта амидара­лай эхин — наран тээшэ тэгүүлһэн нангин үндэһэнэй нэгэ һалаахан байгаа гэжэ мүнөө ойлгоноб», — гэһэн үгэнүүдээр эссе дүүрэжэ, бу­ряад эхэнэрэй, Эхын агууехэ дүрэдэ һүгэдэхэ мэдэрэл түрүүлнэ.

Харин «Түрэл нютагтаяа хахасал­га» гэһэн үгүүлэлдээ сагай эрхээр, гүрэн түрын байдалай эрьесээр то­онто нютагһаа гаража ошоод, хари газарта ажамидарха баатай болоһон эрэ хүн тухай домоглогдоо. Эдир залууһаа үбгэн наһан болотороо хэдышье һайнаар түбхинэжэ, нэрэ түрэтэй ябабашье, хүйһөөрөө холбо­отой аба эжынь гуламта суранзандал татасатай, хаанаһаашье дуудажа асарха шадалтай байһан тухайнь уран үгын оншоор хүсэтэйгээр зура­глагдаа.

Санжай-Ханда Дармаева мүнөө сагай бэлигтэй ирагуу найруулагша, уран зохёолшо байһыень шэнэхэн но­мынь гэршэлнэ. Эхэнэр шүлэгшэнэй долгилон миралзаһан мэдэрэлнүүд, далижан ниидэһэн бодолнууд шүлэгүүдэйнь юртэмсэдэ эли харагда­на. Буряад хэлэеэ шудалха, үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ гэбэл, энэ согсолбори дотор түрэлхи хэлэнэй баян нөөсэ, мэргэн хэшээл олдохо байһаниинь дамжаггүй. Тус ном уншагшадай сэдь­хэл бодолдо олзотой, хужарлан бая­самаар һайн шанартай бүтээл болоо гэжэ тэмдэглэхээр байна. 

Цырен-Ханда ДАРИБАЗАРОВА