553
Дура сэдьхэлыень хүлгүүлһэн буряад басагадтай танилсахаяа Антон Чехов ехэтэ оролдоһон, теэд голуулаад, хооһон үлэһэн юм даа. Сахалин руу аяншалха үедөө, 1890 оной июнь һарада, Антон Павлович Чехов Байгал шадархи манай нютаг орон дээгүүр ябажа гараһан гэжэ мэдээжэ.
Байгаалиимнай угаа һайшаагдаһан ушарһаа дэбтэр соогоо иигэжэ бэшэһэн: «Байгалай үмэнэһөө гайхалтай һайхан Шэбэрэй (Сибириин) «поэзи» эхилнэ, харин түрүүндэнь энэ хүрэтэр юрын лэ «прозо» байһан юм».
1890 оной июниин 20-до бэшэг соогоо гэртэхиндээ иигэжэ бэшэнэ: «Сэлэнгэ гээшэнь хэлэшэгүй гоё һайхан, харин Үбэр Байгалдань сэдьхэлыемни ханааһан бүхы үзэсхэлэниие олооб: Кавказыешье, Псалай үргэн һужаагыешье, Звенигородой хушуунииешье, Дон мүрэнииешье. Үдэртөө Кавказ дээгүүр соёруулха хүмби, һүниндөө Дон мүрэнэй тала дайдаар, харин үглөөгүүр һэреэд, нюдөө нээн гэхэдэмни, урдамни Полтавын можо байжа байха юм…»
Тэрэ үндэр бэетэй, интеллигент түхэлэй хүн байһан. Россида эгээ мэдээжэ уран зохёолшодой нэгэн хадаа эхэнэрнүүдэй зан абариие һайн мэдэхэ, тэдэнэй дура сэдьхэлые буляажа, тэдэнтэй аляархалдажа һурашаһан байһан ха. Эхэнэрнүүд өөһэдөө тэрээндэ няалдахаяа забдадаг, гэрэйнь хажууда отодог, харууһалдаг байһан. Һамганиинь тэдэниие «антоновконууд» гэжэ нэрлэдэг һэн: «Антоновконуудшни одоо тэрэ ерээд, шамайгаа хүлеэжэ байна», – гэхэ.
Манай газар дээгүүр гаража ябатараа, Антон Павлович Чехов буряад эхэнэрые эгээ түрүүшынхиеэ харажархёод, ехэтэ гайхалаа бараһан, һайхашааһан. Дүтэлхэ гэхэдэнь, буряад басагад тэрэниие хэрэглэжэ үгөөгүй, тиимэһээ хожом һүүлдэ саашанхи замдаа Зүүн зүгэй япон эхэнэрые Хабаровскда тусгай газарта «үзэһэн» ха. Энээн тухайгаа өөрөө нүхэртөө бэшэһэн байдаг.
Һайхан буряад басагые Антон Чехов нэн түрүүн Байгалай эрьедэ хараһан. «Дом с мезонином» гэжэ рассказ соогоо иигэжэ бэшэнэ: «Байгалай эрье дээгүүр морёор ябажа ябатарни, мори унаһан, самсаар, хүхэ даалин үмдэтэй буряад басаган дайралдашаба. Гааһаяа намда худалдахагүй гүш гэжэ тэрээнһээ һурабаб. Хөөрэлдөөнэй үедэ минии европейскэ нюурые, минии шляпые тэрэ басаган үзэн ядан шарайшална. Тиин минута болоод, намайе шагнажа хашардаһаниинь хүрөөд, «һии-лоо» гэн, моринойнгоо амые дүнгөөд хиидэшэбэ».
Хоёрдохиёо тэрэ хүмнай бардам аяг зантай, сэбэрхэн буряад басагые Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ Верхнеудинск ошодог хаарбазада һуухынгаа урда тээ һайшаан-һайшаан анхаржа хараба. Юрэнхыдөө, буряад басагадай анхаралые өөртэнь хандуулхые, тиин тэдэнтэй хөөрэлдэхые хэды дахин оролдоһон. Таарамжатай бараг шалтагаанай үгыдэ нэгэл асуудалаар тэдээндэ ото хандадаг һэн: «Татажа байһан гааһаяа намда худалдахагүй гүт?» Магад, мүнгэ шаруулжа гүйлгэһэн, мүнгэн гэнжэхэнтэй гоё гааһан тэрээндэ үнэхөөршье һайшаагдаһан байжа болоо.
Энэ ушар 1890 оной июниин 14-дэ Сэлэнгэ дээгүүр хаарбазаар Верхнеудинск тээшэ тамаржа гаралгын үедэ болоһон. Ута хормойтой буряад дэгэлтэй эхэнэрые Чехов харажархиба. Тэрэ эхэнэр морин дээрэ мордоод, мүнгөөр шэмэглэгдэһэн гааһа зуугаад, яаралгүй тамхи татажа, бурьялан урдаһан харабтар уһа руу хаража байба. Эхэнэрэй бэеын амарлиг дүрэ Кандинскиин ямар бэ даа зураг һануулһан мэтэ. Нюурынь, хамарынь зүб түхэлтэй. Малгайнь юрэ бусын гайхалтай сасагуудаар шэмэглэгдэһэн, өөрөө шүрэ зүүдхэлнүүдтэй, һиихэтэй.
Тэрэ һайхан эхэнэрые Чехов аятай эелдэрээр тойроод ябажа эхилбэ. Азаргын һанаашархаһые бэеэ гүйсэһэн гүүнэй анхарһандал, һахалтай ородые буряад эхэнэр ойлгоһоншье һаа, һанаагаа табинагүй, тэрээн тээшэ харанашьегүй. «Мориндо бү дүтэлөөрэйгты, таниие үдьхэлжэ болохо», - гэжэ хаарбазаша Чеховые һэргылнэ. Үнэхөөршье, хаарбаза дээрэ ашуулаад, Байгал дээгүүр гараха үедөө моридой байжа ядан хиирэһые һанаад, тэрэнь мориндо дүтэлхэеэ айна. Тэрэ мүртөө морин дээрэ һуугааша эхэнэртэ һэнгэргүй ташуурдуулжа болохоб гэжэшье түбэгшөөнэ.
«Энэ эхэнэр хото руу ходо ерэдэг, ород хэлэ ойлгодог, тиибэшье тантай хөөрэлдэхэгүй байха, угаа бардам омог зантай юм», - гэжэ хаарбазаша тэрээндэ шэбэнэнэ. Буряад хэлэнэй ямараар зэдэлдэгые шагнаха гэжэ бодоод, гааһаяа худалдахагүй гү гэжэ һуража үгэхыень хаарбазашада Антон Павлович хандана. Эхэнэр гуйлтыень шагнаһанай удаа энеэбхилээд, Чехов тээшэ харахаяашье һэдэнгүй, түрэл хэлэн дээрээ харюусаба. Хаарбазаша хэлэһыень оршуулна: «Энэ гааһан бэлэг юм, тиимэһээ худалдахын аргагүй». Эхэнэрэй хэлэн юрэ бусын шэнгишье һаа, тон зөөлэхэнөөр уран зохёолшодо үзэгдэбэ. Хаарбазашын оршуулжа үгэһэнэйнь удаа одоол мүнөө хүнгэхэнөөр энеэбхилэд гэһэн хайраяа эхэнэр Чеховтэ хүртөөбэ. Хаарбазын эрьедэ туламсаар, тэрэ буряад эхэнэр мориёо шабхуурдаад, хада тээшэ хиидэн табилуулшоо һэн.
Хожомынь Чехов һанаһанаа бэшэһэн: «Хэрбээ тиихэдэ минии харааша, Кандинскиин биирээр зуруулжархиһандал түһөөтэй үнөөхи буряад эхэнэртэ европейскэ хубсаһа үмдэхүүлээд, үзэг бэшэгтэ һургажархёо бол, тэрэ эхэнэр ямаршье дээдэ зэргын гуа ниигэмые гоёон шэмэглэхэ һэн ха даа».
А.П. Чехов өөрынгөө үеын урагшаа һанаатай хүн байһан туладаа зүрхэеэ хүдэлгэн харамтайгаар асууһан: «Хэрбээ агууехэ ород арадай хэлэн буряад гү, али чухон гү хэлэнүүдые үгы болоторнь дэлхэй дээрэһээ түрижэрхёо болнь, эдэ хэлэнүүд һалан һандарха гээшэ гү?»
2019 оной хоёрдугаар һарын 1.
Буряад-монгол басагадта соло дууданам
Хальмаг басаган,
Буряад басаган,
Монгол басаган,
Зүүн зүгэй хурса басаган –
Монгол угсаата басаган.
Пушкин шамда дурлаһан,
Чехов шамайе һанаашархаһан,
Стивен шамтай гэрлэһэн,
Дондок шамайе дуулаһан.
Дурнын дуһал боложо ерэһэн
Дуулим дэлхэйн шэмэг - хүүхэн,
Дурасхаал бэшэг зорюулбаб шамдаа,
Дуугаа дуулан ябыш даа.
БАСАА Валера
2020 оной табадугаар һарын 19.
