​ «Мүнхэ тэнгэриин  бэшэг»

Сагаан һарада ниислэл хотымнай Түүхын музей буряад арадай һайндэртэ зорюулан, Чимитдоржин Дугбимаагай “Тэнгэриин бэшэг” үзэсхэлэн “Медита­ция на острие кисти” гэжэ нэрэтэйгээр дэлгээ.

Буддын шажанай түүхые шэнжэлэгшэ дид-доктор, уран зохёолшо Чимитдор­жин Дугбимаа Монголоор бэшэгшэдэй уласхоорондын нэгэдэлэй гэшүүн юм.

- Бидэ Сүүгэлэй даса­най жиндагууд байһамди. Хүгшэн абамнай лама бай­жа, 1938 ондо саазалуулаа. Арадай дайсанай гэр бүлэ гэгдэһэн бидэнэр Ононой нүгөө эрьедэ зөөжэ, ородуудай дунда ажаһуугаабди. Абамнай сэрэгтэ мордожо, зүүн зүгэй арадуудай хэлэ һайн мэдэхээрээ генерал Даниловай штабта оршуу­лагшаар алба хэһэн. Тиигэжэ япон миллитаристнуудые һүнөөлгэдэ хабаадажа, бэеэ сагааруулһан. Дай­най һүүлээр фронтовигай үхибүүд хадаа яһала ба­раг ажаһууха болообди. Һургуулияа дүүргээд, Агын багшанарай училищи эр­химээр дүүргээб. Борис Пунсукович нүхэртэеэ 1970 онһоо Улаан-Үдэдэ ажаһуунабди. Буряадай эрдэмэй түбтэ олон жэл­дэ ажаллааб. Абымни хуушан монгол бэшэгтэ һургаһаниинь ехэ туһа бо­лоо. Манай архивта ямар ехэ номуудай баялиг суглуулаа­тай гээшэб – үзэхэ, шэнжэл­хэ, залуу үедөө дамжуулха хэрэгтэй! – гэжэ Дугбимаа Гомбоевна хөөрэнэ.

Дугбимаа Гомбоевна Бандида Хамба ламанарай ажаябадал, түүхэ, буряадуудай эдэ ехэ багшанарай һургаал шэнжэлжэ, 9 моно­графи хэблүүлээ. Эрдэни ламатай хамта суута ёгоозор Намнанай багшын намтар бэшээ. Энэдхэг орондо Бог­до Жавзандамба хутагтын ордондо нүхэртэеэ һара соо байжа шэнжэлээ. Тиигэжэ Монгол ороной юһэн Богдо гэгээнүүдэй намтарые шу­далаа. Юрэнхыдөө, буддын шажанда хабаатай 40 гаран статья хэблэгдэнхэй. Ивал­гын дасанай дэргэдэ “Лег­шед” сэдхүүл гаргажа байгаа.

Долоон жэлдэ монгол бэшэлгээр хүдэлхэдөө: Хальмагта (2017 оной на­мар), Улаан-Баатарта гурба дахин – “Мүнхэ тэнгэриин бэшэг”, 2017 оной намар, 2018 оной намар) болон “Бичиг соёл” (2018 оной хабар), Улаан-Үдэдөө хоёр дахин үзэсхэлэнүүдтэ бүтээлнүүдынь табигдажа, олоной анхарал татаһан юм.

Мүнөөнэй залуушуулай түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй байһаниинь харамтай. Хэ­лэеэ мэдэхэгүй хүн хэдышье оролдоходоо, арадайнгаа түүхэ, заншал гүнзэгыгөөр ойлгожо мэдэрхэгүйнь со­хом. Юундэ имагтал хуу­шан монгол бэшэг уласай болгогдоһон бэ, ямар үүргэ дүүргээб гэжэ Дугбимаа баг­шада хандаабди:

- Дэлхэй дээрэ арбаад лэ эртэ урдын бэшэгүүд бай­на гээшэ. Тэрэ тоодо эртын ехэ түүхэтэй монгол бэшэг. Юундэ Агуу Богдо Чингис хаан имагтал энэ бэшэг Ехэ Монгол уласай гүрэнэй бэшэг болгооб? Айхабтар баян түүхэтэй, эртын бэшэг номтой Хитад Уласые эзэл­хэдээ, тэрэ бэшэг юундэ гүрэнэй болгоогүй гээшэб? Хитад бэшэг – иероглиф абаа һаа, монгол туургата арадууд хилгааһанһаа олон хитадуудай хэлэндэ орожо, тэдээнтэй холилдон худха­ралдажа, бэеэ дааһан арад бэшэ болохо гэжэ ойлгоо ха юм. Харин монголшо уйгар­нуудай бэшэгые “Тэнгэриин бэшэг” гэжэ, энэл бэшэг монгол арадуудые нэгэдхэхэ гэжэ батаар этигэһэн байгаа, - гэжэ Дугбимаа Гомбоевна тобшолно.

 Хубилай хаан Юань Улас байгуулаад, Пагма ламада дүрбэлжэн бэшэг зохёолгоһон юм. Иигэжэл саашадаашье монгол бэшэг мүлигдэ мүлигдэһөөр, манда хүрэжэ ерээ. Бурханай ехэ номууд, “Ганжуур”, “Данжуур” бүхыгөөрөө монгол хэлэндэ оршуулагдаһан байна. Ямар ехэ ажал ябуулагдаа гээшэб!

Монголоор бэшэхэдээ, ямар гоёор угалзатуулан, ёһотойл дээдэ захын үндэр урлал бүтээнэ гээшэбибди. Эндэ оло­ной анхарал татаһан “Чингис хаан”, “Чингис хаанай алтан уг”, “Хаан Гарууди”, “ Манжашэри­ин дүлэтэ һэлмэ”, “Этигэлэй хамбын һургаалнууд”, “Маани, тарнинууд”, “Хоридой Мэргэн” гэхэ мэтын Дугбимаа Гомбоев­нагай бүтээлнүүдтэ тон элеэр тобойжо үгтэнэ.

Эдэ бүтээлнүүдые һайнаар адаглажа харахада, юрын бэшэ ажалнууд гэжэ ойлгохоор. Бүтээл бүхэниинь нэгэл өөрсэ янзаар бэшэгдэһэн байна. Уран бэшээшэ урданай моо­тоо саарһа, үнгэтэ бэхэ, тэрэ тоодо алтаншье, мүнгэншье бэхэнүүдые ехэ наринаар хэ­рэглэнэ.

- Саарһан гээшэмнай эртэ урда сагта Хитадта бүтээгдэһэн хүн түрэлтэнэй соёл болбо­соролой нэгэ ехэ туйлалта ааб даа. Энэ олдохоор шухаг саарһа мүнөөшье Хитадтал үйлэдбэрилдэг, - гэжэ Дугби­маа Гомбоевна тодорхойлно. Мүн баһа уран бэшээшэ дээ­дын шанарай шаажан дээрэ­шье бэшэдэг.

“Хэлэеэ, түүхэеэ, заншалаа мэдэхэгүй хүн ондоо хүнүүдээр хөөрэлдэхэдөөшье тулюур байдаг, хэлэеэ мэдэхэгүй ха­даа түүхэеэ, заншалаашье ёһо гурим соонь мэдэнэгүй ха юм. Һүүлэй үедэ ёһо заншалаа һэргээнэбди гэжэ яһала ажал ябуулагданал даа. Тиигэбэшье энэмнай наахануур, дээхэнүүр лэ үнгэржэ байна хаш - хэлэеэ, түүхэеэ мэдэхэгүй хүн яажа гүнзэгыгөөр ойлгохоб даа”, - гэжэ багша голхорно.

Энэ бэшэгнай үхибүүдые балшар багаһаань һонирхуулха байна гэжэ Дуг­бимаа Гомбоевна мүнөө ба­тална. Тус үзэсхэлэндэ хэдэн арбаад хүнэй һуугаад, арга ша­далаа туршаха, бэшэжэ һураха оршон түхеэрэгдэнхэй. Тиихэ­дээ Дугбимаа багшын хэшээ­лые видеодо буулгаһанаа эндэ харуулна.