​Үндэһэн бэшэгээ үргэн шудалжа...

Масаг гэжэ үгэ ямар удхатайб? Буряад хүн ямар үдэрнүүдтэ өөрынгөө эхэнэртэеэ унтаха эрхэгүй байгааб? Нүгшэһэн хүн мордоһонойнгоо һүүлдэ юун болодог бэ? Мүргэл ямар гуримаар үйлэдэдэг бэ? 1830 ондо хори буряадууд Сагаан һараяа хайшан гээд тэмдэглэдэг байгааб? Эдэ мэтын олон тоото асуудалнуудта тодорхой тайлбари үгэһэн Хориин талын Дүүмын түүхэтэ дансанууд, тайшаагай бэшэгүүд хуушан монгол хэлэнһээ мүнөөнэй оршон үеын буряад хэлэндэ оршуулагдажа, олоной анхаралда дурадхагдаба.

Үрин тарин үгы болгогдоо

Хубисхалай урда тээ Сибириин дэбисхэр дээрэ ажаһууһан элдэб арадуудай дунда гансал буряад угсаатан өөрын бэшэгтэй байһан юм. XVIII зуун жэлэй эхеэр монгол бэшэг буряад арадай дунда үргэнөөр дэлгэржэ, гүрэнэй албанда хэрэглэгдэжэ эхилһэн. Буряадууд энэ хэлэн дээрээ баримтата түүхэ бэшэгүүдээ, элдэб захиралта дансануудаа зохёон бэшэһэн байдаг. 30-аад онуудай сэмүүн сагуудай ерэхэдэ, үндэһэн буряад бэшэгнай хоригдоһон. Тэрэ үеын гүрэн түрымнай бодол шугамынь хуушан монгол бэшэг үгы болгохо гол зорилготой байгаа. Энээнтэй тэмсэһэн Буряадай сэхээтэд, лама санаартан шорон түрмөөр сүлэгдэжэ, хамалганда орожо, яһаа хатааһан байха юм. Зүблэлтэ засагай түлөө шармайн оролдоһон буряадуудшье үндэһэн бэшэгээ үгы болгохо хэрэгтэ яһалахан оролдолго үүсхэл гаргаһан байдаг. Саг үеын ошохо бүри түүхэ гээшэ бүхы юумэ гуримшуулан, байра байраарнь эмхилэн, ябталан табидаг ха юм даа. Тиибэ яабашье буряад араднай эгээл сэнтэй түүхэтэ дансануудаа аршалжа, уг удамуудтаа дамжуулжа шадаһан байна.

Буряад Уласай гүрэнэй архивай санда хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн 10 мянган янза бүриин дансанууд хадагалаатай байдаг юм. Теэд мүнөө болоходо, 500 мянган тоотой буряад араднай жэнхэни үндэһэн бэшэгээ мэдэнэгүй. Хуушанай буряад-монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн түүхэтэ дансануудаа уншажа шадахаяа болинхой. Үнгэрһэн 90 жэлэй туршада буряадуудай заншалта бэшэг арад зоной тархи сооһоо ходоро татагдажа, үрин тарин үгы болгогдоо. Мүнөө болоходо, гансал ном һудартай эрдэмтэд, монгол хэлэ шэнжэлэгшэд эдэ дансануудые уншаха арга боломжотой байна.

Оршуулгын ажалда орожо...

Тохёолдоһон шахардуу байдал хараадаа абажа, Буряад Уласай Соёлой яаман түүхэтэ дансануудые мүнөөнэй буряад хэлэндэ оршуулжа, анханайнгаа ёһо заншалай, соёл гэгээрэлэй баялигтай танилсуулна. Урданай дансануудые оршуулха ажал табан жэлэй туршада ябуулагдана. Мүнөө эрдэмтэдэй хэһэн шэнжэлгэнүүд һайнаар эмхилэгдээд, тусхай сахим мэдээнэй сан болгогдожо, Буряад Уласай гүрэнэй архивай сайт дээрэ хэблэгдэбэ. Мүн тиихэдэ www.soyol.ru гэһэн Интернет сахимда гаранхай. Буряад арадайнгаа бодото түүхээр, ёһо заншалаар һонирходог зон эдэ дансануудтай танилсаха, шэнжэлэн үзэхэ үргэн арга боломжотой болоһониинь урматай.

Байгша оной февралиин 26-да Ородой Холбоото Уласай эрдэмэй хүреэлэнэй Сибириин таhагай Монгол шудалалгын, буддологи болон тибетологиин институдта хуушан монгол хэлэнһээ мүнөөнэй буряад хэлэндэ оршуулагдаһан дансанууд олоной анхаралда дурадхагдаба.

2020 оной туршада гүрэнэй архивай болон эрдэмэй хүреэлэнгэй мэргэжэлтэд Хориин талын Дүүмын ба Хориин ахамад тайшаанарай бэшэһэн 2726 данса шэлэн абажа, эрдэм шэнжэлэлгын талаһаа эгээл һонирхолтой 170 хуудаһа оршуулба.

Сахим мэдээсэлэй сан

- Буряад арадай түүхэтэ дансануудые оршуулжа, сахим мэдээсэл тусхай сан байгуулха үүсхэлыемнай дэмжэһэн эрдэмтэдтээ баяр баясхаланаа хүргэнэб. Буряад Уласай гүрэнэй архивай жасада 1 сая элдэб дансанууд хадагалаатай байдаг. Эдэ олон тоото түүхэ бэшэгүүдэй 10 мянган дансань хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшээтэй юм. Тиимэһээ манай ябуулжа байһан хамтын ажал аргагүй ехэ удха шанартай. Юундэб гэхэдэ, хуушан монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн дансануудые үсөөхэн зон уншажа, шэнжэлжэ шадаха байна. Буряад арадайнгаа бодото түүхэтэй танилсуулхын тулада эхилһэн ажалаа үшөө саашань эршэтэйгээр ябуулхабди. Энэ жэл Эгэтын дасанай байгуулагдаһаар 195 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэхэ юм. Тиимэһээ энэ дасанай түүхэ бэшэгүүдые оршуулжа, арад зоноо танилсуулха шиидхэбэри абтаһан байна. Мүнөөдэр иимэ гүнзэгы удха шанартай түхэреэн шэрээдэ хабаадалсахыем уриһандатнай баяраа мэдүүлнэб. Эрдэмтэдэй бэлдэһэн элидхэлнүүдые баясан шагнабабди. Мүнөө манай мэргэжэлтэд Буряад Уласайнгаа 100 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан буряад уран зохёолшодой антологи бэлдэжэ эхилэнхэй. Энэ согсолбориин нэгэ боти Буряадай түүхэ бэшэгүүдтэ зорюулагдаха, - гэжэ Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева хэлэбэ.

Мэргэжэлтэд дуталдана

Түхэреэн шэрээдэ хабаадаһан эрдэмтэдэй хүн бүхэниинь һонирхолтой элидхэлнүүдые бэлдэжэ, эндэ сугларһан айлшадтаа хөөрэжэ үгэбэ. Буряадай эрдэм шэнжэлэлгын хүреэлэндэ 100 гаран эрдэмтэд ажаллана. Тэрэ тоодо эрдэмэй хүреэлэнэй хоёр таһагай мэргэжэлтэд зүүн зүгэй хэлэ бэшэг шэнжэлдэг юм. Буряад Уласай гүрэнэй архивай жасада хадагалаатай байһан түүхэтэ дансануудые бултыень оршуулхын тулада үшөөл ехэ ажал хэгдэхэ байна. Энэ ажал улам эршэдүүлхын тула хуушан монгол бэшэг һайнаар мэдэхэ мэргэжэлтэд хэрэгтэй болонхой. Мүнөө оршуулгын ажал гурбан мэргэжэлтэн ябуулна. Буряад Уласай архивай ветеран Галина Номоконовна Очирова, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин багша Жаргал Бадагаров болон Санкт- Петербург хотын хэлэ шэнжэлгын хүреэлэнэй залуу эрдэмтэн Амгалан Жамсоев гурбан табан жэлэй туршада Буряадай түүхэ бэшэгүүдые оршуулжа хэблэнэ.

Масаг гэжэ юун бэ?

Хориин талын дүүмын дансануудые уншажа байхада, олон заншалнууднай мартагдажа, үгы болоод байна гэжэ ойлгохоор. Мүнөө масаглаха заншал тухай юун гэжэ бэшээтэйб гэжэ Жаргал Бадагаровай оршуулга танай анхаралда дурадханабди:

- Масаг бии гү, бии һаа, ямар гуримтайб гээ һаа, һара бүриин 8, 15, 30-ай үдэр болгондо масаг үдэр байгаад, 12 һарада 36 үдэр юм. Тэрэ масагай гуримынь тэрэхүү үдэртэ ами үлэ таһалха, үгтөөһые абахагүй, эхэнэртэй хурисалдахагүй, худал үгүүлхэгүй, мяха архи түрүүтэн саг буса эдеэ эдихэгүй, бэедээ шэмэг зүүхэгүй, һайн үнэр сүршэхэгүй, шэрээндэ һуухагүй – хамта найман зүйлые тэбшэжэ, бэетэй хамта түрэһэн 6 нисваанис ба үйлэдэһэн 10 нүгэлыемни арилга гэхын номуудые уншажа, бурханда зула хүжэ үргэжэ мүргэдэг юм. Тэрэ зургаан нисваанис гэхэнь ташаангы, урин, мунхаг, харам, омог, найдангы – хамта 6 байгаад, 10 нүгэлынь ами таһалха, эһэ үгтэһые абаха, бусадай эмэтэй хурисалдаха, худал үгэ, хоб үгэ, шэрүүн үгэ, залихай үгэ, хомхолзохо сэдьхэл, хорото сэдьхэл, буруу үзэл хамта 10 байгаад, тэдэгээр 6 нисваанис ба 10 нүгэлые тайлан бэшээ һаа, маша олон болохо тула, тобшын тэды бэшэгдэбэ. Жэл соо аха һайн үдэрынь хэзээ бэ, юун нэрэтэй бэ, тэрэ үдэртөө мүргэл үйлэдэдэг гү гээ һаа, монголоор хабарай эхин һарын 1-һээ эхилэн, 16 хүрэтэр, Шэгэмүни бурханай риди хубилгааниие үзүүлһэн саг тула, аха һайн үдэр болой. Нэрэнь Сагаан һарын һайн үдэр гэлсэхэ юм. Тэрэ үдэр болохын урда 2 үдэрһөө мүргэл үйлэдэһөөр, тэрэ үдэртэ эртэ үглөө дасанда мүргэл үйлэдөөд, тэндэһээ гэр бүри тараха сагта гэр гэртээ бурхандаа мүргэн айшалалдан, 1 ба гурбан үдэр хүрэтэр шадалай хирээр зугаалжа ябаха юм. Түүнһээ хойшо дасанай мүргэл болоно. Лама һаа, 1-һээ 16 хүрэтэр үргэлжэ дасануудтаа мүргэл уншалга үйлэдэхэ юм.

Буряад Уласай гүрэнэй архивта байһан хэдэн мянган түүхэтэ дансанууд соо үшөөл олон нюусанууд байгааб даа. Эрдэмтэдэйнгээ ябуулжа байһан буянтай хэрэгтэнь үндэр амжалтануудые хүсэе.