​Буряадай талаан бэлигтэй табан зохёолшодой ой

Гараһан жэлнай Буряад-Монголой байгуулгада, хүгжэлтэдэ онсо үүргэ дүүргэһэн агуу уран зохёолшодой жэл гэжэ тоологдохо юм. Юундэб гэхэдэ, энэ жэлдэ Даширабдан Батажабайн, Дондок Улзытуевай, Цырен-Дулма Дондоковагай, Исай Калашниковай, Жамса Тумуновай болон бэшэшье суута уран зохёолшодоймнай ойн баярнууд тудана. Тиимэһээ Улаан-Үдэ хотын Түүхын музейдэ дээрэ нэрлэгдэһэн табан суута уран зохёолшодто зорюулһан “Великолепная пятёрка” үзэсхэлэн нээһыень урмашан тэмдэглэмээр.

Энэ ушараар Ородой Холбоото Уласай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Николай Иванов (сэрэгэй сэдхүүлшэн, офицер-десантник ябаһан) баярай сахилгаан мэдээ эльгээһэн байна. Тэрээн соо республикын ниислэл хотын ажаһуугшад болон айлшад буряад литературын манлайда ябаһан агуу уран зохёолшодтой, илангаяа фронтовик-зохёолшодтой танилсаха арга боломжо олгуулһандатнай баяраа мэдүүлнэб гэжэ хэлэгдэнэ.

Энэ үзэсхэлэниие олониитэдэ мэдээжэ сэдхүүлшэн, уран зохёолшо Виктор Балдоржиин үүсхэлээр ниислэл хотын Түүхын музейн мэргэжэлтэд бэлдэжэ дэлгээ. Эндэ уран зохёолшодой намтар, гар бэшэгүүдынь, уран зохёолнуудһаань оршуулагдаһан хэһэгүүд, урданай тоншодог машинка, телефон, хоморой гэрэл зурагууд табигдаа. Хэмжээгээрээ багаханшье һаа, нэгэ доро иигэжэ табан суу ехэтэ уран зохёолшодоо суглуулһаниинь һайн гээшэ.

Эдэ табаниие нэрлэе: ирагуу найрагша Дондок Улзытуев (85 жэл), бүгэдэ арадай уншадаг романуудай автор Исай Калашников (90 жэл), суута трилоги зохёогшо Даширабдан Батажабай (100 жэл), түрүүшын буряад роман бэшэһэн Жамсо Тумунов (105 жэл), буряад эхэнэрнүүд сооһоо түрүүшын ирагуу найрагша Цырен-Дулма Дондокова (110 жэл).

«Байкал» сэдхүүлэй эрхилэгшэ Булат Аюшеев үзэсхэлэниие нээжэ, Зүүн Сибириин соёлой ехэ һургуулиин профессор Николай Хосомоев уран зохёолшодой буряад арадайнгаа үмэнэ ехэ габьяае тэмдэглээ. Мэдээжэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэ дид-доктор Евгений Голубев танил тала ябаһан нүхэдөө дулааханаар дурсаа. Үнгэрһэн зуун жэлэй 60-80-яад онуудаар олон түмэн уншагшадай ханамжатайгаар уншадаг уран зохёолшодой суута зохёолнуудһаа хэһэгүүд, ирагуу найрагшадай шүлэгүүд уншагдажа, сугларагшадые уяруулаа.

2021 оной августын 25-да – агууехэ Батажабай 100 хүрэхэ байгаа!

Виктор Балдоржиин бэшэһээр, Даширабдан Батажабай бүхы буряад-монгол уран зохёолой одон боложо толорхоһоо гадна, бүхы арадаймнай гэрэлтэмэ одон боложо тодороо. Даширабдан Батажабайн зам хэдэн үе зондо домог болон үлөө. Харин үнэн бодото намтарынь уудалхань, тиихэдэ уран зохёолойнь зорилго, темэ, табиһан шухала асуудалнуудые шэнжэлхэнь хүшэр. Тэрэниие хүсэд дүүрэнээр ойлгохо гэбэл, зохёолнуудынь тэрэл бэшэһэн зандань гүнзэгыгөөр уншаха хэрэгтэй. Зохёолнуудынь ямар баян, ульгам, түрэл хэлэнэйнгээ байгаа баялигые элбэгээр хэрэглэһэн гээшэб! Ондоо хэлэндэ оршуулагдахадаа, хэды ехэ баялигынь орхигдоноб даа. Суута трилогиинь ганса “Төөригдэһэн хуби заяан” нэрыншье оршуулга хараял даа. Тэрэмнай хайшаншье гээ һаа, “Похищенное счастье” бэшэ ааб даа. “Похищенное” гээшэмнай хулуугдаһан гэһэн удхатай ха юм. Харин “төөригдэһэн” гээшымнай удха ондоо ха юм гэхэдэ, хуби заяан гээшэмнай “счастье” бэшэ ха юм. Ушар иимэһээ авторайл хэлээр уншажа, гүн гүнзэгы удхыень ойлгохо гээшэ тон зүб. Иимэ ехэ хүнэй арадтаа түрэхын тулада, хэдэн үе үнгэржэ шэлэгдэдэг. Харин бидэ энэ үедэ хэнтэй ажаһуужа, хэнтэй харилсажа байһанаа ойлгодоггүймнай харамтай юм даа. Теэд яахабши, эрдэни даб гэһээр мэдэгдэхэгүй, он жэлэй ошоходол, мүлирэн ялардаг ха юм даа.

Дайнай урда тээ Батажабай театрта наадажа байхадаа, хэдэн нэгэ акттай зүжэгүүдые бэшэһэн. Дайнһаа бусажа ерэхэдээл, уран зохёолдо хам ороһон. Үльгэрһөө эхилээд, хэдэн зүшэг бэшээд, 1952 ондо Алексей Горькиин нэрэмжэтэ литературна институдта ороо һэн. 1955 ондо түрүүшынгээ “Адуушанай дуун” туужа хэблүүлээ. Энэ туужаарнь кино буулгагдажа, уран зохёолшо бүхы СССР гүрэн соогоо мэдээжэ болоо. Суута “Төөригдэһэн хуби заяагаа” 1959 ондо эхилһэн гэбэшье, залууһаань һанажа, сэдьхэжэ ябаһан гэжэ эли.

Ажалай Улаан Тугай орденой кавалер Даширабдан Батажабайн нэрэ Советскэ хороогой гудамжада, Буряад Уласай Эдиршүүлэй номой санда үгтэнхэй, ажаһууһан гэртэнь дурасхаалай самбарта мүнхэлэгдэһэн. Хэзээ нэгэтэ суута уран зохёолшодо хүшөө бодхоогдохо гэжэ найдагдана.

Декабриин 5-да Дондок Улзытуев 85-яа тэмдэглэхэ байгаа.

Дондок Улзытуевай зохёохы ошон хаанаһаа бадарааб гэһэн асуудал гарадаггүй. Энэмнай бултанда мэдээжэ – Шэбэртын һургуулида уран зохёолдо дуратайшуулай, зохёохы ульһатай эдиршүүлэй “Ошон” бүлгэм Цырегма Намдаковна Намдакова багша байгуулһан. Уг унгяараа түрэхын һүбэлгэн Дондогой болон Цырендондок Шагжиевай, Дамдин Дамбиевай, Бальжинима Намдаковай, Владимир Жалсановай, Цырен-Дондок Хамаевай ошохонууд эндэһээл носожо, саашадаа хүгжэн бадарһан ха юм. 1956 ондо Дондок һургуулияа дүүргэһэн, харин 1957 ондо «Гуурһанай гурбан нюуса» гэжэ түрүүшынь ном хэблэгдэнэ. 26-тайдаа СССР-эй Уран зохёолшодой холбоондо абтаа. Дондок Улзытуевай зохёолнуудые Евгений Евтушенко, Белла Ахмадулина, Роберт Рождественский, Булат Окуджава, Станислав Куняев ородто болон олон тоото суута зохёолшод өөрынгөө арадуудай хэлэндэ оршуулһан.

Ирагуу найрагшын Буряадайнгаа элитэ хүгжэмшэдтэй олон дуунуудые зохёоһыень арад зон дуулажал байдаг.

Дуулим hэрюухэн hүниин тэн

Дууран маряаhаар ерээ.

Уужам нугаараа хүхын дуун

Дуудан хэниишьеб эрьеэ.

Дуудан хэниишьеб эрьеэгүй.

Зүүдэн hэмээхэн hэргээ.

Айдар шамайем hанаа гү?

Найдал досоомни hэргээ.

Аажам энээхэн hүниие

Аалин гансаараа манааб.

 Һайхан шарайеш, нюдыеш

Гайхан мүнөөдэр hанааб.

Гайхан мүнөөдэр hанаагүйб,

Гайхан наhаараа hанааб.

Һайхан шарайдаш hаргаагүйб,

Һайхан hанаандаш hаргааб.

Здравствуй, ночная прохлада,

Месяц в печальном окне.

Здравствуй, былая отрада,

Ты пробудилась во мне.

Или от летнего ветра

Родина вспомнилась мне,

Или от лунного света

В белом высоком окне.

Майн 1 – Цырен-Дулма Дондоковагай 110 жэлэй ой

Ерэн жэлэй ехэ дабаа дабаһан Цырен-Дулма Дондокова хаанта засагышье үзэжэ, Зүблэлтын үедэ наһаяа эдлэжэ, тэрэ засагай һандаран унахые үзэһэн үсөөхэнүүдэй нэгэн болоно.

1928 ондо 17-той басаган багшанарай техникумдэ һурахаяа орожо, эрхимээр дүүргээ. Залуу багшые эрхим ажалайнь Надежда Константиновна Крупская өөрөө амаршалһан түүхэтэй. Хүдөөгэй һургуулинуудта, Хяагтын советскэ партийна һургуулида, 1936-1939 онуудта Улаан-Үдын багшанарай дээдэ һургуулиин рабфагта багшалаа. Буряадай номой хэблэлдэ редактораар хүдэлжэ байхадаашье, училищинуудта багшалжа байгаа.

1948 - 1953 онуудта Цырен-Дулма Дондокова Москвада литературна редактораар хүдэлжэ, хэблэгдэхэ һуралсалай буряад номуудые, толинуудые бэлдээ. Тиигэжэ холын Хориин Байсын Эбэрэй басаган дээдэ гарай редактор, оршуулагша, эрдэмтэн боложо, бүхы наһаяа түрэл арадайнгаа гэгээрэлгэдэ зорюулаа.

Мүнөөшье һуралсалай буряад номууд соо ирагуу найрагшын мэдээжэ ород уран зохёолшодой бүтээлнүүдые оршуулһаниинь байдаг.

Ирагуу найрагшын бүтээлнүүд соо илангаяа буряад басаганай хүндэ ажабайдал, нимгэн сэдьхэл, гүнзэгы мэдэрэл, халуун инаг дуран үнэншэмэ тодоор харуулагдаһан байдаг. Үшөө тэрэ эртын үедэ Хоца Намсараев иигэжэ сэгнэһэн: “Цырен-Дулма Дондокова инаг дуран тухай ондоохоноор, өөрсэ янзаар, дулааханаар бэшэнэ. Бидэ, эрэшүүл, хэзээшье иигэжэ бэшэжэ шадахагүй хабди даа”.

Ирагуу найрагшын номуудайнь ганса нэрэнүүдыншье шүлэг мэтэ зэдэлнэ:

«Наран-Хада», «Һара, шамайе далланаб», «Шулуунууд дуулана», «Гараа һарбайгыш, хүн», «Үе сагай гуурһаар», «Манай басаган», «Шүрэ бугааг» … Зохёолнуудыень уншахал хэрэгтэй, тиимэ иимэ гэжэ хэдышье һайнаар бэшэхэдэ, хэн сэдьхэлдээ дүтөөр ойлгохоб даа.

 Августын 9 - Исай Калашниковай 90 жэлэй ой

Исай Калашников Буряад- Монголдо түрэһэн, үдэһэн хадаа, монгол туургата арад тухай бэшэнгүй яахаб даа.

Уран зохёолшо хара багаһаа ажабайдалай шэрүүниие бэе дээрээ үзэһэн. Эхин һургуули дүүргэһээр лэ, мал харюулжа эхилһэн. Шүүд ехэ болоходоо, прицепщигээр, модо унагаагшаар, модо урадхуулагшаар, модошо дарханаар хүдэлөө. Тиимэһээл тэрэнэй зохёолнууд арад зоной ажабайдал тон зүбөөр харуулһан байха юм. Тиигэжэл хүдэлжэ ябахадаа, юун гэжэ юу бэшэхэеэ толгой соогоо мухарюулжа ябаһан байгаа бэзэ.

23-тайдаа “Буряад-Монголой комсомолец” сониндо хүдэлжэ эхилээ. 25-тайдаа түрүүшынгээ «Последнее отступление» роман бэшээ һэн. Удаань удаа дараа хэдэн туужануудые бэшэнэ. 1969 ондо «Разрыв-трава» романаа түгэсхөө. Тэрэнь олон түмэнэй уншадаг «Роман-газета», сэдхүүлдэ хэблэгдээд, «Современник» хэблэлээр ном гаргагдаа. Удхаарнь зүжэг табигдаа.

“Монголой нюуса тобшоор” үндэһэлжэ, “Алтан тобшо” хитад, араб, ород түүхын бэшэгүүдые хэрэглэжэ, Исай Калашников “Шуһата зэбүүн саг” романаа бэшэһэн гэжэ мэдээжэ. Тэрэ үедэ Монголой Ехэ Улас тухай үнэншэмэ зүбөөр бэшэгдээгүй, В. Янайл романууд байһан ха юм даа. Роман 1978 ондо хэблэгдэжэ, автораашье, Буряадыешье сууда гаргаа. 1979 ондо Исай Калашниковай туужаар Мосфильм «Крик тишины» гэжэ кино буулгаа. Тэрэнэй зохёолнууд дэлхэйн олон хэлэнүүдтэ оршуулагдажа, мэдээжэ болоһон.

1998 ондо Исай Калашниковай нэрэмжэтэ уран зохёолой шагнал байгуулагдаа. Тоонто Шаралдайдань музей нээгдэнхэй, нютагайнь болон Улаан-Үдын 47- дохи һургуулида (тэндэ хүшөө табяатай), ниислэл хотын нэгэ гудамжада, хотын түбэй номой санда нэрынь үгтэнхэй.

Февралиин 5 - Жамсо Тумуновай 105 жэл.

Уран зохёолшын зохёохы намтар бүгэдэндэ мэдээжэ. Илангаяа дайнай үеынь намтар ехээр бэшэгдэһэн.

Угаараа үгтэһэн бэлиг гэжэ байдаг. Балшар багаһаань төөдэйнгөө олон тоото үльгэр домогуудые шагнаһаар эрэ болоо. Элитэ ехэ эрдэмтэд – Пётр Бадмаев Гомбожаб Цыбиков хоёрой амиды жэшээ урдань байгаа. Һургуулиингаа сониндо өөрөө бэшээд, өөрөө гаргадаг байгаа. 18 –тайдань Зүдхэлиин һургуулида багшалхыень эльгээгээ. Хойто жэлынь Яруунын аймагай комсомолой райкомой таһагые даагшаар ябуулаа. Надежда Крупскаятай уулзажа, Нарһатада Пионернүүдэй байшан дүрбэн һара соо барюулжархёо һэн... 1941 оной июниин 2-то (дайнай эхилхэһээ 20 үдэр урид) сэрэгэй албанда татагдажа, 17-дохи армиин сониной редакцида алба хээ. Һонин гэхэдэ, эндэл Константин Седых, Георгий Марков гэгшэд хамта алба хэхэдээ, өөр өөрынгөө романуудые бэшээ: Жамсо Тумунов – «Нойрһоо һэриһэн тала», Георгий Марков – «Строговы», Константин Седых – «Отчий край». Эдэ элитэ уран зохёолшод наһаараа нүхэсэжэ ябаа.

Дайн байлдаан соогуур сүлөө саг олоод лэ, бэшэжэл ябаа. Хараһан үзэһэнөө уран гоёор найруулжа, публицистикэ уран найруулга хоёрые эгээл түрүүн нэгэдхэжэ шадаһан юм. 39-тэйхэн Жамсо Тумуновай бүтээлнүүд хэмжээгээрээшье, тоогоороошье, уран арга найруулгаараашье, удха түгэлдэрөөрөөшье гайхуулдаг.

Үшөө эдир наһандаа Жамсо Тумунов «Хилэ дээрэ», «Шоолой», «Шиидхэгдэһэн асуудал», «Мартагдашагүй үдэрнүүд», «Бата Барас хоёр», «Басаган- трактористка» зүжэгүүдые бэшэһэн. Илангаяа «Сэсэгма» ехэ амжалтатай байгаа: 1937 ондо тайзан дээрэ табигдаа. 1940 ондо, 24-тэйдэнь пьесэнүүдэйнь суглуулбари хэблэгдээ. 1949 ондо түрүүшын буряад роман хэблэгдээ! Үшөө хэды олон шүлэг поэмэнүүд, рассказууд, туужанууд, замай тэмдэглэлнүүд, фронтовой дневнигүүд бэ, үшөө “Алтан бороо” роман! 1980-яад онуудта тоонто нютагтань Жамсо Тумуновай нэрэмжэтэ уран зохёолой, хизаар ороноо шэнжэлэлгын музей баригдаа. 2016 ондо Дулдаргын аймагай номой санда нэрэнь үгтөө.

Эндэ нэмэн хэлэхэдэ, июлиин 15-да Жамсо Тумуновай наһанай нүхэр Ханда Лубсановна Намсараева баһал 100 хүрэхэ байгаа.

Сэнгэ РИНЧИНОВ