​Түгнэеэ магтан, дуугаа дуулая!

Эгээл иигэжэ Хүсөөтын ажаһуугшад уряалжа байна. Байгша оной мартын 5-да Мухар-Шэбэрэй аймагай энэ һууринда Цырендондок Батуевич ЖАМСАРАНОВАЙ дурасхаалда зорюулагдаһан фестиваль эмхидхэгдэбэ. Аймагай хэмжээндэ үнгэрхэ энэ нааданда Түгнын талын бүхы нютаг һууринуудһаа хабаадагшад оролсоо юм.

Түгнын талын хүйһэндэ оршодог Боом һайхан нютагай Цырендондок Жамсаранов үндэр тушаалнуудта бэеэ үгэнги хүдэлбэшье, сүлөө сагтаа шүлэгүүдые урладаг байһан. Гадна “Буряад үнэн” сониндо нютагаархид тухай очеркнуудые бэшэдэг, Түгнынгөө зоной угай һарбаалжан зурадаг бэлэй.

Байгаалиһаа үгтэһэн һүбэлгэн ухаатай, ажалша бэрхэ, шэрхи, нэтэрүү Цырендондок Батуевич өөрынгөө хүсэ оролдолгоор дээшээ жүдхэн, дээдэ һургуулитай болоһон. Суулгын ажахые ехэ амжалтатайгаар хүтэлбэрилһэн, хожомынь Буряадай Госстрахай захирал дарга ябаһан юм.

Наһан болоһон хойнонь үхибүүдэйнь оролдолгоор “Түгнэеэ магтан, дуугаа дуулая...” гэжэ шүлэгүүдэйнь суглуулбари “нара хараа”. Тэрээн соо Цырендондок Жамсарановай эрхиин тоогоор бэшэһэн 108 уянгата шүлэг оруу­лагдаа. Шэнэ номтой танилсалга түрэһэн нютаг Боомдонь 2007 оной августын 11-дэ үнгэрөө һааб даа. Харин 2012 ондо Боомой Со­ёлой байшан соо уран уншагша­дай урилдаан аймагай хэмжээндэ эмхидхэгдэһэн юм. Тиихэдэ үхибүүд болон бүдүүн зон Цырендондок Жамсарановай уянгата мүрнүүдые тайзан дээрэһээ уншаа бэлэй. Тэрэ урилдаанай дүнгүүдээр диск хэблэгдээ.

Буряадай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай Нэмэлтэ һуралсалай түбэй студида урилдаанда шалгарагшад шүлэгүүдээ уншажа бэшүүлһэн юм. 61 шүлэг тэрэ диск дотор ороо.

Гэхэтэй хамта, Түгнынгөө талые түүрээн магтагша Цырендондок Жамсарановай үгэ доро Монголой композитор Эрдэнэчулуун хүгжэм найруулжа, «Эжы абадаа» гэжэ шэнэ дуун зохёогдоо. 2017 оной мартын 27-до Ород драмын театрта Зандинай дуган барилгада мүнгэ суглуулгын марафоной үедэ энэ шэнэ дуу нютагаархидайнгаа урда оперын ехэ дуушан Вячеслав Бальжинимаев дуулаһан байна. «Буряад-ФМ» радио шагнагшадайшье һонорто дурадхагдаа бэлэй.

Светлана Цырендондоковна басаганиинь эсэгынгээ эхилһэн хэрэгые заатагүй эсэстэнь хүргэхэ гэжэ шармайһаар. Хэһэн хэрэгынь, бэшэһэн бүтээлнүүдынь арад олон соо тараха ёһотой гэжэ тэмдэглэнэ. Гуурһаяа зондоол зорюулаа ха юм.

ТҮГНЭ ГОЛ

Түгнэ гол. Түгнэл гол гэлсэнэлта,

Түгнын эхин тоонтомнай.

Хабсал хаанай хормойдо

Хоридойн Батанайгаархинай

тоонто.

Хабсал хаанай хормойгоор

Харьялан шааяа Түгнэ гол.

Хүхы шубуунай донгодоондо

Ханилаашаа һананам.

Энэл даа Түгнэ гол –

Эдирхэн залуугайм тоонто,

Энээхэн дуранаймнай охин,

Эдлэхэ жаргалаймнай эхин.

ОЛОН-ШЭБЭР ТООНТОМНАЙ

Үндэрхэн дабаанай шэбэрэй

Олон-Шэбэр тоонтомнай

Үнгын сэсэгээр һалбаржа,

Ая гангаар анхилдаг.

Ая гангын анхилаанда,

Аянай шубуудай жэргээндэ

Айдар гансам һанагдажа,

Аляа дурыем татана.

Үргэн Түгнын Батанайдаа,

Олон-Шэбэр тоонтодоо

Үйлэ хубияа нэгэдүүлжэ,

Үнжэгэн жаргал үзэел даа.

ЗАХЯА

Хатарша хула мориием

Хада руу табилгүй,

Харгын олон бэлшэртэ

Халгахал гэжэ гэнэ байха.

Хайрата гансахан дүүхээгээ

Хариин газар мордуулбалби,

Хариин газар хатуухан,

Харад гэжэ ябаарай.

Хүрин хээрэ мориием

Хүтэл руу табилгүй,

Хүтэлэй харгын бэлшэртэ

Халгахал гэжэ гэнэ байха.

Хөөрхэн ганса дүүхээгээ

Хүрьгэжэ мордуулбалби,

Хариин зон хатуухан,

Хайрлад гэжэ ябаарай.

ГУРБАЛЖАН

Гараха нара угтаһан

Газар дайдын шэмэг,

Гурбалжан сахюусанаймнай

Гурбан толгойнь шэмэг лэ.

Голой уһанай шааяан,

Гургалдай шубуунай жэргээн

Гуниг дура һэргээжэ,

Гайхалтай омог дууряана.

Гудамжа тоонто Хүсөөтынгөө

Газар уһан дээрэ

Гансал шамдаа дуратайб,

Гараа үгыш намхандаа.

ХҮСӨӨТЭМНАЙ

Улаанайнгаа хаяа шэмэглэһэн

Уужамхан тоонто Хүсөөтэмнай,

Ая гангын анхилаанда,

Амарагни, шамайгаа һананам.

Аляахан хонгёо абяаешни

Оройдоош мартахын аргагүй.

Алаг зүрхэнэйм оёорто

Арюун сэбэрээр бурьялдаг.

Энэл даа Хүсөөтэмнай, Хүсөөтэ -

Элдин тоонто нютагнай,

Эбтэй эетэй нүхэдөөрөө

Эльгэлжэ жаргаял.

Эжы абынгаа Хүсөөтые

Эрдэни мэтэ бадараажа,

Эльгэ зүрхэнэй оёорһоо

Энхэргэн дуугаа татая.

ХОТОГОР

ТООНТОМНАЙ

Хүсөөтын голой шааяан,

Хүхы шубуунай донгодоон

Хотогорхон тоонтыем һануулдаг,

Ханилаашам,

шамайем һануулдаг.

Хатарша хула морёороо

Хабсалай харгы тооһотуулан,

Хүрөөд ерэһым һаныш,

Хүлеэһэнээ һаныш.

Хабтагай Түгнын Хотогор –

Хубиимнай тоонто нютаг һэн.

Хоюулаа сэнгэһэнээ һаныш,

Холшор наһаяа һаныш.

ШАРА ГОЛ ТООНТОМНАЙ

Шарьяахан булагтай

Шара гол тоонтомнай

Шамайемни һануулдаг,

Сэдьхэлымни дорьбоодог.

Сагай һайхан үедэ

Шара гол тоонтодоо

Сэбэр сэдьхэлэй омогоор

Сэнгэһэнээ һаныш даа.

Сэнгэжэ ябахадаа,

Сэхэеэ хэлэһыш һанахадам,

Сэдьхэл зосоом уярна,

Сасуутан нүхэд һанагдана.

ЗАЛАА БААБАЙМНАЙ

Замбуулинай шэмэг

Залаа баабаймнай һайхан даа.

Зорижо хүнэй шүтэхэдэ,

Замынь сэхэлэн табигшат.

Зүргэ харгын бэлшэрые

Жороо хээрэм алдангүй,

Зунай сагай һайханда

Зальбаржа мүргэхэдэм,

Зол жаргалайм эхиие

Заһажа сэхэлдэгта.

Зориһон хэрэгыем

Зоригжуулан бүтээдэгта.

Иимэл даа Залаа баабаймнай –

Задарюун сахюусамнай.

Залаа баабаймнай - зоной сахюусан,

Замбуулинай шэмэг.

НАМАРЗАН

Налгайхан хадын үбэртэ

Набша сэсэгээр һалбарһан

Налгай Намарзан тоонтоёо

Нангин һайханаар һанадагби.

Нажарай зунай үдэшэ

Набша намаатай Намарзандаа

Наадажа ёохорлоһоноо һаныш,

Нангин дуранайнгаа эхиие һаныш.

Нарата дэлхэйн үйлын хубиие

Найдамтаймни нэгэдүүлһэнээ

һаныш.

Намарзан, Намарзан тоонтомнай –

Наһанаймнай бууса нютагнай.

ХОТОГОР

Хотогор, Хотогор гэлсэгшэт

Холшорхон наһанайм тоонто,

Халюуран нэмжыгээд харагдагша

Хотогор нютаг һайхан даа.

Холшорхон наһанайм xaha

Холодоо, үнгэрөө гээ гүш?

Хоюулан Хотогортоо

Ханилһанаа һаныш даа.

Хуби заяанайнгаа үйлые

Хагсуулһанаа һаныш даа.

Хотогор, Хотогор тоонтодоо

Ханилһанаа һаныш даа.

ҮЙЛЫМНАЙ ТООНТО ШЭНЭҺЭТЭМНАЙ

Хадаяа дабуулһаар ерэхэдэм,

Хабтагай Шэнэһэтэм холо бэшэл.

Ханилаашаа һанад гэхэдэм,

Харахан зүрхэм доһолно.

Энэл даа Шэнэһэтэмнай,

Элдин тоонто Шэнэһэтэмнай,

Үелээшэтэйгөө жаргаха

Үйлымнай тоонто Шэнэһэтэмнай.

Харыш харахан нюдөөрөө,

Холшор дурым буляагыш.

Халуухан алаг зүрхыем

Хододоо жаргуулхал байхаш.

Хазаарта морим халгангүй

Хүргөөд, Шэнэһэтым асархал байха.

Ханилаашам, намдаа найдаарай,

Хуби заяамнай байхал байха.

ИИМЭЛ ДАА НАРИМНАЙ

Нарин голой шааяанда

Набша сэсэгүүд намилзана,

Наадаһан тоонто Наринаа

Нангин һайханаар һанагшаб.

Дабталга:

Иимэл даа Наримнай –

Эдир наһанайм тоонто.

Нангин, нангин Наримнай –

Наадан үндыһэн тоонтомнай.

Нарата дэлхэйн шэмэг –

Нарин тоонтом һайхан даа,

Наһан соогоо мартангүй,

Нангин һанажа ябаял даа.

Дабталга.