
«Замбида, Наранда өөрыгөө мэдүүлдэг хүм...»
Буряадай мэдээжэ эрдэмтэн, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор В.Ш.Гунгаров Һаяхана «FMрадиогоор» тон зүб ажаглалта хэбэ: “Урданайнгаа эрдэмтэдые үсөөн дурданабди. Иигээд байгаа һаа, мартаха зэргэдээ хүрэхэмнай гү?”.
Эдэ үгэнүүдэй үнэниинь аргагүй. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин багша, элитэ эрдэмтэн С.Ш.Чагдуров «Буряад үнэн»- «Дүхэриг» сониной мандаад байха үедэ редакци руу ерэнтүү болошоһон юм. Буряадаар анханай бэшэдэггүйшье һаа, һүүл тээшээ шүлэг зохёогоод туршадаг болоһон. Гэхэһээ гадна 1972 ондо “Буряад үнэндэ” буряад хэлэн дээ[1]рэ хэблэгдэһэн “Буряад шүлэгэй хүгжэм” гэһэн хоморойнь шэнжэлгые буулгажа, “Байгал” сэдхүүлдээ толилуулаа һэмди.
Эзэн хаанай – Тэмүүжэнэй Эхэ орониие бэдэрһэн, ухамайлан бодомжолһон тухайгаа иимэ шүлэг соогоо бэшэһэн:
Эзэн хаанай Эхэ орон
Эрхим һайхан Монголжоонһоо,
Шамбала шэнги намжаарһан
Жомбологоймнай адагһаа.
Агуу үндэр Заяатай
Аха нуурай шадарһаа –
Алдарта Нүхэн-Дабаанай
Аараг ушарай харгыгаар,
Эрхүү голоо зубшаһан
Элдин нютагай хүбөөгөөр
Эртэ буурал сагайнгаа
Эшэ татан мүндэлөө...- гээд, нилээн ута шүлэг юм.
“Одоошье би эхэһээн алтан хэблигээр тодорхоб”, - гээд, Гэсэр тухай агууехэ зохёолые шэнжэлхэдээ хэрэглэһэн уран һайханайнгаа арга тухай саарһан дээрэ бэшэжэ, зуража байгаад, ойлгуулаа бэлэй.
Илангаяа “Алтан дохёогой хаһа” гэһэн ойлгосодо онсо анхарал хандуулаа һэн. Алтан дохёо гээшэмнай, ородоор хэлэхэдэ, пик вдохновения болоно. Эгээл энэ дээрэһээ буужа ерэһэн абьяас бэлигэй хаһые хэрэглэжэ шадаа һаа, буряадуудай соёл һалбарха гээд, элитэ эрдэмтэн баталһан байдаг.
- “Алтан дохёо” гээшые жэшээ дээрэ хэлэжэ боломоор гү?
- Холо ошоһоной хэрэггүй. “Буряад үнэн” сониной һүүлэй үеын хубилалтанууд, “Дүхэриг” болоод байһан үень алтан дохёогой хаһа бэшэ гү? Нарин мэдэрэлээрээ соносон ойлгожо, нарин һудал элшыень шүүрэн абажа, арадтаа олон тоото сонинууд болгоод бэлэглэжэ байһан арадаймнай хүбүүн Ардан Лопсонович Ангархаев мүн. Минии багшада – Трофим Алексеевич Бертагаевта алтан дохёогойнь хаһа – Гэсэрые хамгаалгын хаһа, мүн “Монгол хэлэнүүдэй лексикэ” хүдэлмэринь болоно.
- Гэсэршэ багшынгаа гэрэлтэ дурасхаалые мүнхэлэн, Гэсэрые шэнжэлгэдэ хэһэн ажалтнай танай өөрынтнай “алтан дохёогой” хаһа болоно гү?
- Тиимэл болоно. Эгээл һүүлэйм “Прародина монголов” номые нэмэн нэрлэмээр юм.
Сергей Шагжиевич наһажаал үедөө тон юрын, налархай зантай болошоод ябаа. Хүнгэн атлетикээр бэеэ һорихо, теннис наадаха. “Стадион соогуур үглөөгүүр гүйхэдөө, Замбида, Наранда өөрыгөө мэдүүлдэг хүм, - гэбэ нэгэтэ хоюулаа хөөрэлдэжэ һуутараа. – Үлэгшэн голой Бадмын Мархасайн Бато-Мүнхэ хүбүүмби гэдэгби. Наран тээшэ хоёр гараа үргөөд... Гэнтэ хажуу тээһээ хүн хараа һаа, шог наадан болгожошье магад шуу. Теэд шогһоо би айдаггүйб, далтирдаггүйб. Нөөхи үгүүлэлээ хэлэһээрээ хэлээд байдаг хүм. Өөрөө шогложо шададаггүйб. Гэбэшье шогто дуратайб. Түрэһэн эхэмни – Сэбээн-Доржын Гүнжэд. Үбгэрхэ тээшээ түрэл шуһан тээшэ зүрхэ сэдьхэл тэгүүлдэг лэ юм байна даа...
Үлэгшэнэй хадамни намда иигэжэ сэдьхэлээ сэлиһэниинь ойлгосотойл һэн бэзэ.
...Уляатайн хүбшэһөө хүсэтэйгөөр һалхилан, Армаг гол долгиёо эршэдүүлэн байба. “Одоошье эхэһээн алтан хэблигээр тодорбоб. Бадмын Мархасайн Бато-Мүнхэ хүбүүмби”, - гэжэ шара улаахан зүһэтэй үхибүүн оршолон дэлхэйдэ шад байтар мэдүүлһэн бэлэй.
«Дэрдыгээд гүйдэг дэлдэгэр галзуудби»...
Уран зохёолшо Д.А.Дылгиров богонихон хугасаада “Буряад үнэндэ” хүдэлһэн юм. Хүнгэн хүлтэй, шуран солбон хүдэлсэтэй хүн бэлэй. Александр Жамбалдоржиевтай адли хэлэ бэшэгһээ тад ондоо һалбариин дээдэ һургуули – Буряадай хүдөө ажахын институт дүүргэһэн. Энэнь теэд нүгөө талаараа туһа хээ. Хүдөө ажахын байдал мэргэжэлтэн харааһаа мэдээд байхадаа, бэшэһэн зүжэгүүдынь үнэншэмэ үндэһэтэй болодог һэн бэзэ.
Летучканууд дээрэ үгэ хэлэхэдээ, ялас гэмэ бодолтой, тобшололтой һайн материалнууд дээрэ тогтожо, үгэеэ гамнангүй магтадаг, хүниие үргэдэг бэлэй. Редакциин байдал руу гүнзэгыгөөр шэлжэн ородоггүй. Бодолоороо зохёолнууд соогоол ябагша һэн ха.
- Газетэ гээшэ хэлэ хуурай болгожорхидог, зохёолшон хүн мэдүүлэл, үгүүлэлээ нэгэл янзаар бэшэлгэдэ һурамхи болошодог гэлсэдэг. Зүбшүүл байна даа. Би хэзээшье редакцида удаан хүдэлхэгүйб. Гэбэшье – сэнтэй һургуули. Манай соёлой таһагта хэд ерэнэгүйб даа – зохёолшод, зураашад, композиторнууд, артистнууд, архитекторнүүд... Хөөрөөень шагнахада, тон һонин. Тиихэ зуураа үргэеэ бүлюудэжэ, үдэрөө үнгэргөөшэдшье шагааха даа. Һаалта хэнэбди гэжэ ойлгодоггүй юм агша гү... Хүнэй шалижа, шарьяжа байхада, бодолни таһалдашаг юм. Матвей Осодоев, Георгий Дашабылов хоёр, хай, боомбын тэһэрээшье һаа, тэрэл янзаараа бэшэжэ һууха. Бэеэ согсолжо шададаг хоёр. Минии бүхы һанаан – зүжэг бэшэлгэдээ. “Хари хүнэй гашуудал” гэһэн зүжэгөө түргэлүүлэ гүүлээд, яаруултай хадань ажал дээрээ асараад, үргэлжэлүүлээд туршааб. Шортоо. Сухални хүрэшэбэ. “Дэлдэгэр галзууд ха юмши. Шэхэеэ дэрдылгээд, дэрбылгээд яахынь һууха юм, досоохиёо шагнаад, “дойбодоо сохииш” гээ хүбүүдни, - гээд, Дугар Абидуевич хөөрэжэ һуугаа бэлэй.
Буряад драмын театр соо зүжэгэйнгөө табигдаһанай удаа саб сагаан, яла сала костюмтай Дугар Абидуевичай хүндэлэлэй тайзан тээшэ шууд хүнгэнөөр зоришоходонь, зал соо һууһан һахалтай нэгэ үбгэжөөлэй:
- Монсогоноод гүйшэхэ юм. Нэгэ заа бэеэ баринтуугаар, “биб” гэһэн янзатайгаар гэшхэлжэ болодоггүй юм гү... - гэхэнь дуулдаба.
Теэд Дугар Дылгиров тиимэл сэдьхэл сээжэ хүнгэн, бэе хүнгэн ябаһан ха юм даа. Олон лэ зүжэгүүдынь, жэшээлбэл, “Сагаан нуурай эрьедэ”, “Хүлгөөтэ үдэрнүүд”, “Одон, минии хаанабши?” харагшадта һайшаагдаһан, үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн. Буряадаймнай оройдоол арба гаран зүжэг бэшэгшэд соо өөрынгөө нэрэтэй түрэтэй, хүндэтэ һуури эзэлжэ, нэрэнь мүнхэрүүлэгдээ.
...Һүүлдэ нэгэтэ уулзахадаа, хүлынь үбдэдэг болоһон байба. “Ходо гүйдэлөөрөө ябадаг бишни тушаагаар тушагдаһан шэнги болошооб. Теэд бэшэлгэеэ хаяагүйб. Зохёолшоной шунал гээшэ хүниие табидаггүй юм байна”, - гээд, һааргүй һайхан үгэнүүдээ дэлгээжэ ябаа һэн.
Түрэһөөр 70 жэлэйнь ойдо Үндэһэтэнэй номой сан соо дурсалгын дулаахан үдэшэ болоо бэлэй. “Дэрдыгээд гүйдэг дэлдэгэр галзуудби” гэһэн шогынь эзэлүүдгүй һанагдахадал гээ һэн.
«Та бидэ хоёр танилсая» …
«Буряад үнэн” - “Дүхэриг” сониной харюусалгата секретарь Д.Д.Эрдыниева “Дүхэригтэ дүтэлэе, та бидэ хоёр танилсая” гэһэн ниитэ гаршаг доро танилсалгын булан толилдог болоо һэн. Ородоор хэлэбэл, “сваха” гэел даа. Энээнэй һайгаар хэдэн жэл танилсаха зон танилсаа, зариманиинь нэгэдээшье. “Наһажаал зон бэе бэеэ ойлголсоод, баярые хүргэжэ ерээ. Харыш, талха эһээхэ ямар аятай кадушка бэлэг асараа гээшэб” гэжэ амһарайнгаа дорохоно түмэр сахаригтай, нариихан модонуудые нягтаар холбон хэһэн торхо харуулжа байһыень һананаб.
Энеэдэтэйшье ушарнууд болодог һэн. Гушаад наһанай нэгэ эхэнэр соносхол үгэбэ ха. “28 наһатай, дээдэ эрдэмтэй, дундуур зэргын бэетэй, жиирэй буряад шарайтай, гэбэшье альбан ая абаритай эхэнэр архи, тамхи хэрэглэдэггүй, намһаа халта ахамар, гү али дүүмэр хүнтэй танилсаха хүсэлтэйб” гэһэн соносхол 25 наһанай эрдэмтэндэ һайшаагдаба.
Иимэ хүсэлтэй хоёрой телефон-утаһа редакцида байдаг, теэд бэе бэедэнь үгэдэггүй, уулзаха газарыень лэ тодорхойлжо үгэдэг байһан.
Александр гээд нэрлэе, өөрынгөө наһанһаа холо дүүмэрээр харагдадаг, һургуулияа һая дүүргэһэн хүбүүнтэй адли шарайтай байба. Илдам ая абаритай Мариятай Буряадай эрдэмэй түбэй буудал дээрэ уулзаха гэжэ хэлсээд, редакциһаа гаража ошобо.
Үглөөдэрынь Дарима Данзановна Марияда хонходобо ха. Уулзалга хэр үнгэрөөб гэжэ мэдэхэеэ... Мария голхоронгишогшье һаа, энеэдэтэй ушар болоо гэбэ. Хэлсэһэн янзаараа, автобусой буудалһаа нэгэ заа хажуу тээхэнэ зогсоод хүлеэжэ байба ха. Арба-хорин минута үнгэрбэ. Ерэхэеэ болёо юм аабы гээд, үшөө нэгэ хэды байгаад ябаха юм байна гэжэ байтарынь акациин һөөгэй саанаһаа залуухан хүбүүнэй толгойгоо шохогод-шохогод гүүлээд нюугдахыень обёоржорхибо. “Үгы энэ гээшэ гү, соол залуу. Бүри эдирхэн. Школьник зангаар... Хоншогор, гошхогорхон...” гэжэ бодон сасуугаа тэрэ хүбүүн тээшэ даб гэбэ.
Танигдаагүй эрдэмтэн тон шуран байжа, зүргын нүгөө тээ гүйжэ гараад, баһал акаци сооһоо “догляд” хэбэ ха. Мария гараараа зангаад ябашаба.
“Үндэр набтар, бүдүүн нарин таараагүй” гэжэ бидэнһээ удхатай, тэрэм намаяа магад, нариихан найгалзуур бэшэ, маряатай гэжэ, харин бинь эрэгтэйн бэе бэелээгүй гэжэ голосолдобо хабди. Үнэн дээрээ, аляа абариим мэдэрээ һаа даа һалахаяа болихо һэн. Минии гарта бүдүүн эрэ болохо һэн даа”, – гэжэ залуу эхэнэр Данзановнада ушаралта ябадалаа энеэн байжа хөөрэһэн ха...
Автор: Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА