1097
Манай “Буряад үнэн” сониной үнинэй нүхэр, хэдэн номуудай автор, багшын ажалай ветеран Галина Цырентаровна ПУРБУЕВА редакцидамнай ерэхэдээ, хоморой нэгэ ном – шүлэгүүдэй согсолбори асаржа харуулба. Авторынь – Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютагһаа гарбалтай Сайхан Дондокжапович ДОРЖИЕВ. 1938 ондо Доржын Дондогжабай гэр бүлэдэ түрэһэн намтартай. Эжынь Шанага нютагай, Согтотон угһаа гараһан Доржын Сэрэмпэлэй дунда басаган Бальжима мүн һэн гээд оролто үгэ соо бэшээтэй.
Сайхан хүбүүн Шэбэртынгээ һургуулида һуража байхадаа, Улзытын Дондогтой, бэшэ олон нүхэдөөрөө буряад хэлэнэй мэдээжэ багша Сэрэгма Намдаковна Намдаковагай хүтэлбэри доро уран зохёол шэнжэлжэ, түрүүшынгээ шүлэгүүдые бэшэжэ эхилһэн юм.
Һүүлдэ бии болоһон “Могучая кучка” гэһэн нютагайнгаа бэлигтэй бэшээшэдэй тоодо орохошье һэн бэзэ, теэд хуби заяанай эрьелтээр холын хойто Яхад орондо һуурижажа, наһанайнгаа ехэхэн хубиие тэндэ үнгэргөө һэн гээд намтарайнь бэшэлгэ сооһоо ойлгонобди.
Сайхан Дондокжапович дүрбэн тэгшэ бэлигтэй хүн байгаа. 1962 онһоо Яхадта ажаһууха зуураа «Арадай хүндэтэ уран дархан» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө. Эрдэнитэ зүйлөөр ямар һайхан гоёолто, шэмэглэл, зүүдхэл хэдэг байгаа гээшэб. Мамонтын һоёо, алта мүнгэ хэрэглэн, элдэб дурасхаалай бэлэгүүдые урлан бүтээжэ, олониитые баясуулһан юм.
1953 онһоо бэшэжэ эхилээд, 2001 он болотор суглуулһан шүлэгүүдынь “Наһанай дуран” гэһэн согсолбори болон, нара хараһан. Сайхан Дондокжапович түрэл нютагаа ходо эрьежэ байгаа. Нарин Заган, Шэбэртэ, Алташа, Түнхэн, Саяан уула, Байгал далай, холын хойто Яхад нютаг, бусад ондоо газарнуудаар аяншалжа, һайхан шүлэгүүдээ бэшэжэ ябаа.
Шэбэртын бэлигтэй хүбүүнэй нэрэ олоной дунда дурсалга болон үлэг лэ гэжэ Сайхан Доржиевай шүлэгүүдые уншагшадайнгаа анхаралда толилоё.
Наһанай дуран
Мүндэлэн дэлхэйдээ түрөөшье хадаа
Мүнхэхэн бэшэл даа бэемни.
Тэнжэжэл байдалдаа дадahaндаа,
Тэгшэхэнээр сохилнол даа зүрхэмни.
Нараяа тойроһоор ёохорлон,
Нангинхан байдал юрөөжэ,
Жэгдэхэн эрьелдэдэг юртэмсэ
Жэлдээ дүрбэхэн хаһатайл даа.
Үбэлэй cahaн хайлаһаар,
Үерлэн дайдаяа халяанал даа.
Уһанай сахаригшуу тогтонгүй,
Урдаһаар ошонол даа наһамни.
Үдэр һүнинүүд һэлгэлдэжэ,
Ye сагууд үнгэрнэл даа.
Түргэн горход сайртажа,
Түмэр шулуун бутарнал даа.
Һаяхан залуухан ябаалби,
Һаншагни мүнөө сагаахан.
Һайшаажа ашанараа хараналби,
Һаруул сэдьхэлни дулаахан.
Хабар зунай һайханаар
Хүхын донгодоо шагнахада,
Дуранай дүлөөр бадарһан
Дууһашагүй дуунай аялгал даа.
Сэнтэйхэн байдалай жаргалаар
Сэнгэжэл ажаһууха арюухан даа.
Сэлмэгхэн ухаанай эрдэни
Сэдьхэлэй дуран мүнхэхэн даа.
Дуран ямарханшье байдал
Дуун болгохоор шэдитэйхэн.
Энээндэ энхэхэн найдал
Этигэжэл ябагшаб тэсэмгэйхэн.
Мүндэлэн дэлхэйдээ түрөөшье хадаа
Мүнхэхэн бэшэл даа бэемни.
Тэнжэжэл байдалдаа дадаһандаа,
Тэгшэхэнээр сохилнол даа зүрхэмни.
Үбэл. 1999 он.
Байгалай эрьеын хуһад
Бороото үүлэнэй һүүдэртэ,
Буудалта тэнгэри дорохоно,
Байгалай эрье тойрожо,
Баймга хуһад ургана.
Гэнтэ сарма шангаржа,
Гэрэлтэ үдэрые бүрхөөгөөд,
Ташуур сахилгаан ялалзажа,
Тэнгэриин залин наярна.
Байгал шуургата долгёороо
Байсаяа сохин дошхоржо,
Уһаа сэсэргэн салгидаад,
Уняар мана тогтооно.
Уур сухал дундаа
Урихан һайхан хуһадтаа
Уршагтай зангаа гаргажа,
Угза татахаар аашална.
Байһаар тэнгэриин сэлмэхэдэ,
Буруулган аашаяа орхижо,
Байгал өөрөө номгороод,
Баян һолонгоор дугаагтана.
Тэрэлжээр гоёнхой Байгал
Тэбсэнтэй налуухан эрьедээ
Зэргэлжэ ногоороошо хуһадаа
Зөөлэхэн долгёороо эльбэнэ.
Намар. 1955 он.
Гуниг дуун
Үнгэрөөшэл хурын тэнгэридэ
Үнгэтэл һолонго дугаагтанал даа.
Үнихэнэйл шамаяа хүлеэжэ,
Үнэнхэн зүрхэмни хүлгэнэл даа.
Үндэрхэн Хайрангым һаншагта
Үүлэниинь тогтоходоод манарнал даа.
Үдэшын һэрюундэ гансаардажа,
Үелөөшэм һанагдаад уярнам даа.
Сэнхирхэн Хайрангаяа харахадамни,
Сэлмэхэл тэнгэри үүлэтэйхэн даа.
Дурдажал шамаяа һанахадамни,
Дурлахал сэдьхэлни хайратайхан даа.
Нютагай дуун
Добоороо шулуутай
Дабаатамнай Дүрөөтымни туруунда хүндэхэн даа.
Дуугаараа шангахан залуушуулнай
Добынгоол нааданда ёохортойл даа.
Гүбөөгөөрөөл эльһэтэй Гутаймнай
Гүйгөөшымни туруунда хүндэхэн даа.
Гоёшоомоор сэбэрхэн үетэднай
Голойнгоол нааданда ябадалтайл даа.
Хадаараа сахюуртай Алташамнай
Хатараашымни туруунда хүндэхэн даа.
Хонгёохон хоолойтой сасуутамнай
Хамтынгаал нааданда хүхинхэйл даа.
Хабар. 1960 он.
Булжамуур
Ая гангаар анхилһан
Арюухан Заганайнгаа добуунда
Эмээлээ дэрэлжэ хэбтэхэдээд,
Эгсэ дээшээ шэртэхэдэмни,
Сэнхир хүхэ тэнгэриингээ
Сэлмэгхэн огторгойдо дэгдэжэ,
Сээжымни бахардама дуугаараа
Сэнгэжэл жэргэнэл булжуухай.
Шагнажал баймаар аятайхан
Шэдитэ дуранай зүүдэншүү,
Хурсахан нюдэнэймни үзүүртэ
Хойшо-урагшаа эрбэгэнэн,
Хоёрхон далияа һэбихэдээд,
Хонгёо дуугаа дуулажа,
Дээрэмни гоёор жэргээшэ
Дуугаар һайхан булжуухайл даа.
Зун. 1955 он.
Һүниин тэн
Хабарай һүниин балайда
Хаанаш ябаад харахадам,
Аглаг тэнгэриин зулайда
Алтан гадаһан бадардаг юм.
Сэнхииһэн талаар хулжааша
Сэнгүү шаргал хүлэгтэл
Түмэн мүшэдэй дундахануур
Түхэреэхэн һара бэлшэнэл.
Хаяагаараа тэнгэри сиидыжэ,
Хадын орьёл амарнал даа.
Нойрмог горхониие бөөмэйлжэ,
Нугаараа манан хүльбэрнэл даа.
Һайхан бодолдоо баригдажа,
Һарын толондо зайгуултанам даа.
Һаруултаһан огторгой шэртэжэ,
Һанаамни холуур төөринэл даа.
Хабар. 1955 он.
Ниидэхэ бодол
Бүргэд шэнгеэр ниидэхэ
Бүхэхэн далитай байгаал haa,
Сэлмэгхэн тэнгэреэр ниидэжэ,
Сэнхирхэн хадаар ошохол һэм.
Далитай түрэһэн бэшэхэн аад,
Дээхэнүүр ниидэлгэн хэсүүтэйл.
Дуунай аялга мэдэхэшгүйл аад,
Дуулахал гээшэмнай үльгэрэйл.
Хурсахан бодолойнгоо даляар
Хаагууршье ниидэхээр байналби.
Сэсэн ухаагаараа дээжэтэй
Сээжымни бэлиг шэдитэйхэн даа.
Зун. 2000 он.
Бүргэд
Огторгойн һэмжэн үүлэдэй дундуур
Омог дорюунаар элин ниидэнэш.
Хуурай һалхинай шууяма хүсөөр
Хоёр далияа һэбин хиидэнэш.
Хабсагайн хоёр эрьеынгээ хоорондо
Хүхэрнэ Байгал тунгалаг yhaapaa.
Сайбалзана Саяан дорошни ходо
Сарьдаг Мүнхэ саһан мундаргаараа.
Үдэрэй халуун наранда шарагдажа,
Үдхэрнэ таряалан үргэн талаараа.
Үдэшын шүүдэртэй ногоо амтархажа,
Үхэр малнууд бэлшэнэ нугаараа.
Далай дээгүүр, дайда тужаар
Дэгдэн ниидэхэ бүргэд бэшэлби.
Ухаан бодолоороо замбуулинаа дабахаар
Уряалан холые зорижо тэгүүлнэлби.
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА хэблэлдэ бэлдэбэ
Автор: Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА бэлдэбэ
