Сэдьхэл хайлуулма бэлигтэй арадай дуушан

Аюша Данзановтай холбоотой иимэ нэгэ ушар яаха аргагүй ойндом ородог. 1990-ээд онуудай тэн багаар hэн. Нүхэрэйнгээ амаралтада гарахада, гэр бүлөөрөө Москва ошоод, танил Марактаевтанайда хэдэн үдэр хонобобди. Гэрэй эзэн Юрий Иванович, сэрэгэй пенсионер, Зинаида Прокопьевна нүхэртэйгөө хүндэмүүшэ ёhоор угтаба. Хүбүүмнай үшөөл багахан байгаа, тиибэшье РУДН-эй оюутан Алена басагантайнь ехэ нүхэд болошобо.

Сайлажа hуухадамнай, Юрий Иванович магнитофоноо ябуулжа, бэшэжэ абаhан буряад дуунуудыень шагнабабди.

- Мүнөө нэгэ дуу hайса шагнагты. Удхыень намда зүбөөр оршуулжа үгыт даа, - гэжэ гэрэй эзэн гуйнгяар хэлэбэ. Гунга Чимитовэй үгэ дээрэ Анатолий Андреевэй хүгжэм бэшэhэн «Тоонто нютаг» дууе Аюша Данзановай дуулажа байhые абаhаар танибабди. Буряадhаань олон арбаад жэлдэ холо ажабайhан Юрий Ивановичай имагтал энэ дуунай суранзан хүсэндэ абтажа, гүн удхыень ойлгохо гэжэ оролдоhыень сэгнээ бэлэйбди. Найдамтай дүтын хүнэй хажуудамнай ерээд, Эхэ орон, түрэhэн газар уhан тухай гайхалтай дулаанаар домогложо байhандал мэдэрэгдээ бшуу:

Аляа хүхын дуун урин дуудаад,

Аян холоhоо ерээб шамдаа.

Анхан түрэhэн талам шэнээр

Аршаан сүршэжэ, бэеым жэгнээ.

Дуутайхан, суутайхан тоонто нютаг,

Зүрхэнэйм охин,

Зүүдэнэйм эхин,

Дуулим Буряадайм тоонто нютаг.

Дэлгэр сэдьхэлээ хайлуулжа, дэн шэнгеэр гэрэлтэжэ, талын hалхинай үндэр ногоо долгилуулжа байhандал дуулаhан энэ дуушанай уран бэлигые бүхы наhаараа хари холуур ажабайха хуби заяатай Юрий Иванович зүнгөөрөө, буряад зүрхөөрөө мэдэрээ ха юм. Сэдьхэлэйнь гүнзэгыдэ оршоhон түрэлэй нэгэ утаhые гайхамшаг энэ дуун доhолгоол даа. Сэлмэг hайхан аялгын жэргээн, эрэ хүнэй эрхим шэмэг хоолойн уянга түрэл буряад сэсэгтэ ногоон дайдыень hануулаа ёhотой.

1936 оной хабар Хяагтын аймагай Хилганта нютагта түрэhэн Аюша Данзанов арадай поэт Лопсон Тапхаевай үгэнүүдээр өөр тухайгаа хэлэхэ эрхэтэй байгаа гээд hанагдадаг:

Хабар түрөөб.

Зүлгэ ногоон хүнжэлтэйб.

Хараасгай намда дуугаа бэлэглээ.

Наранда мээхэй, хүйтэндэ тэсэмгэй

Ургын шэнжэ – уян зөөлэн сэдьхэлтэйб.

Хабар тухай дуулаха эрхэтэйб.

Багаhаа дуушан болохоб гэжэ эрмэлзэн зориhон Аюша Данзанов Хяагтынгаа үргэн тала шэнги уян дэлгэр сэдьхэлтэй хүн боложо тодороол даа. Түрэлхиин дуушанай уран бэлигээ Киевэй, Новосибирскын консерваторинуудта хүгжөөн мүлиhэн, удаань Забайкалиин сэрэгэй округой дуу хатарай ансамбльда дуулажа, дүршэhэн байна. Илангаяа «Байгал» ансамбльда, Буряад ороноймнай hүлдэ болохо арюухан далайн нэрэ зүүжэ ябаhан дуу хатарай зохёохы бүлгэмдэ хүдэлhэн сагынь тэрэнэй намтарта гол hуури эзэлдэг.

Аюша Данзанов буряад арадай дуунуудые дуулахаhаа гадна, украин, монгол дуунуудые таталуулдаг байгаа. «Байгал» ансамбль анхан байгуулагдахаhаань абан республикынгаа композиторнуудай дуунуудые, хүгжэмтэ зохёолнуудые улад зоной дунда дэлгэрүүлhэн алдартай. СССР-эй арадай артист, Социалис Ажалай Герой Бау Ямпиловай, РСФСР-эй арадай артист Жигжит Батуевай, Буряадай АССР-эй арадай артист Дандар Аюшеевэй зохёолнуудые ансамблиин хүгжэмшэд гүйсэдхэдэг hэн. Удаадахи үе болохо композиторнууд Базар Цырендашиевай, Анатолий Андреевэй, Чингис Павловай, Гүр Дашапыловэй, Сергей Манжигеевэй, Юрий Ирдынеевэй дуунуудые Аюша Данзанов ансамбльда хүдэлхэ үедөө дуулаhан юм.

Ходол өөрыгөө hорижо, дуушанай ажалдань хэрэгтэй юумэ бэдэржэл ябадаг хүн байгаа гээд ансамблиин ветеранууд Аюша Бимбаевич тухай дурсадаг. Арба, хори дахин дуулаhан дуундаа дахин, дахин шэнэ шэнжэнүудые бэдэржэл байдаг заншалтай hэн.

1942 ондо байгуулагдаhан «Байгал» ансамблиин үмэнэhөө олон арадай дуушад урган гараhан юм. Буряад арадай дуунуудые ирагуу hайханаар гүйсэдхэдэг заха үеын алдар солотон, Россиин габьяата артистнууд Николай Таров, Цырен Хоборков гэгшэдэй уран бэлиг Аюша Данзановта үндэр жэшээ боложо үгөө. Мүн РСФСР-эй габьяата артистка Клавдия Шулунова, Россиин арадай дуушан Чимита Шанюшкина, Буряад Республикын арадай артист Владимир Шагжиев, мүн доодо үеын түлөөлэгшэ Дарима Дугданова гэгшэдтэл адли Аюша Данзанов арад зондоо уран бэлигээ түхөөгөө.

Аюша Данзанов ансамбльтайгаа хамта уужам дэлгэр гүрэн түрынгөө бүхы шахуу республика, хизаар, можонуудаар гастрольдо ябажа гараа. «Байгал» ансамбль 1960-аад онуудай hүүл багта, мүн 1970 ондо Бүхэсоюзна фестивальнууд болон конкурснуудта илалта туйлаа, 1974 ондо Буряадай комсомолой шангай лауреат болоо бэлэй.

Хилын саагууршье ансамблиин гастрольнууд оло дахин үнгэрөө. 1975 ондо Чехословакида, 1984 ондо Япон орондо буряад үндэhэн урлалаа амжалтатай харуулаа. Аха дүү Монгол орондо 1986 онhоо эхилжэ, хэдэн удаа айлшалаа. Монгол Арадай Республикын засагай дээдын шагнал болохо «Найрамдал» медаляар шагнагдаhан түүхэтэй.

Буряадай арадай дуушан, Россиин габьяата зүжэгшэн Аюша Данзанов томо ехэ концертнэ заалнуудта, хүдөөгэй багахан клубуудташье, hургуулида, полевой стандашье адли харюусалгатайгаар, үнэн зүрхэнhөө дуулажа гарадаг байгаа. Шагнаhан зондо элбэгээр баяр асарха шадалтай, эльгэ зүрхыень гуниглуулха хабатай дуушан байгаа.

«Байгал» театрай ветеран, арадай дуушан Аюша Бимбаевич Данзанов 2015 оной январиин 16- да, 79 наhандаа Улаан-Үдэдэ алтан энэ дэлхэйhээ халин ошоо hэн. Тоонто нютаг Хилгантадань арадай дуушанай дурасхаалай самбар тодхогдоо, модод һуулгагдажа, нэрэ солонь мүнхэлэгдөө бэлэй.

Хүн түрэлтэнэй соёл бии болохоhоо хойшо хүнэй сэдьхэлэй байдал харуулhан эгээл гүнзэгы удхатай, сэдьхэлэй нарин хүбшэргэй дайрадаг урлалай нэгэн - дуунда бүхы наhаяа зорюулhан Аюша Данзановай уран бэлиг, хоморой hайхан хоолойн аялга арад зоной дурасхаалда үлэнхэй.