Бадма Линхуа бадархань лэ!

Буряадай арадай ирагуу найрагша Цырен-Дулма ДОНДОКОВАГАЙ түрэһөөр 110 жэлэй ойдо зорюулан, поэдэй, прозаигай болон публицис бэлигыень гэршэлһэн толилолгонууд үгтэбэ. Мэдээжэ уран зохёолшо Дулгар Доржиевагай “Шэнжэлэгшэдээ хүлеэһээр”, “Алдар соло миинтэ хүрэдэггүй” гэһэн зорюулганууд, мэдээжэ уран зохёолшод тухай ном гаргуулһан Андрей Румянцевай «Халуун зүрхэнэй дулаан үгэнүүд” гэһэн статья энэ ойдо үгтэбэ.

Нэгэ иимэ баримта һонирхолтой. Цырен-Дулма Дондоковна «Буряад үнэн” сониной захилаар публицис статьянуудые бэшэдэг байһан. Уран зохёолшо бүхэндэ иимэ найдабари үзүүлэгдэдэггүй байгаа. 1988 оной январиин 1-эй дугаарта ниитэлэгдэһэн иимэ статья “Һэшхэлтэеэ урда урдаһаа харалсажа...” гэһэн гаршагтай. Түүхэ руугаа түгэншэлэн орохоһоо гадна “атомна үхэлэй һүлдөөр амилжа байһан дэлхэйе, хүн түрэлтэниие аюулһаа холодуулхын түлөө” ехэ ажалай ябуулагдажа байһые тэмдлэглэнэ. “Дэлхэй баярлаа. Дэлхэй амгалан тэнюунээр амилаа. Хүн түрэлтэнэй урда ерээдүйн үүрэй туяа газар огторгой хоёрой зубхи холбон, заха хизааргүй ягаан дурдам алшуураа хиисхүүлэн гиинэ”, – гээд бэшэхэдэнь, публицис амисхаал элил даа.

Элитэ бэлигэй нөөсэ баялиг шэнжэлэгшэдээ хүлеэһээр гэжэ үнэн лэ!

“Буряад үнэн” сониной 100 жэлэй ойдо эрдэмтэн Туяна Самбяловагай Ц.Ц.Дондогой тухай шэнжэлгэдурсалга толилогдобо.

Исай Калашниковай шаби ябаһан бэлигтэ зохёолшо Виктор Носковой 110 жэлэй ойдо Надежда Гармаева зураглалаа зорюулаа.

...Табяад жэлэй саана айлай залуухан бэри боложо буухадам, ламын номтой хадам абам – Дашын Лубсан “Бай, гал” гэһэн домог хөөрэжэ һуугша бэлэй. Түнхэнэй аршаанда үнидэ амархадаа, дуулаа һэм гээ һэн. Тэнгэриин галай газарта бууһан тухай домог. Мүнөөнэйхеэр ойлгоходо, метеорит. Унаһан газартань далай тогтоһон. Домогһоо хэһэг дурадхая:

“Шэдитэй толиёо багша байд гээд лэ харадаг болобо. Хүхэ мүнхэ тэнгэри өөдөө үдэр, һүнигүй шэртэнэ. Заяата һурагшатаяа хөөрэлдэхэеэшье болёод, саг үргэлжэ номоо уншана... Гал одон хада уула тээшэ сэхэ шэглэнхэй. Ойртохо бүреэ мантан томо болобо. Айхабтар шанга хүүеэн дуулдажа, хада ууланууд сууряатан, шэхэ дүлиирмөөр, голоо таһа хашхаралдабад. Адар ехэ шад улаан тэнгэриин гал дүлэтэһөөр, шанха дээрэһээ буужа ерэбэ.

- Бай гал, бай гал, бай гал, - гэжэ багша тарнияа шангаар уншаба. Наранай гаратар багша номоо уншаа һэн.

- Далай гээшэ юун бэ гэжэ тээсгэн ши намһаа асуугаа бэлэйш, - гэжэ багша хүл дээрээ бодоод, һурагшадаа хандажа, доошонь гараараа зааба: “Далай гээшэшни энэл даа, харыш. Тэнгэриин далай: Бурханай далай!”

Хадынгаа оройһоо Заяата доошоо харахадаа, амаа ангайн байшаба. Үсэгэлдэр мантайлдажа байһан орьёл үндэр хада ууланууд үгы болонхой, орондонь һуури дээрэнь заха үзүүргүй үргэн ехэ уһан далай намхалзажа, хабталзажа хэбтэбэ. Наранай элшэ доро далай яларна, толорно.

- Энэ арюухан далайе дайда дэлхэйн сэбэр сэдьхэл болгожо, Мүнхэ Бурхан Тэнгэриһээ буулгаба, - гэжэ багша ойлгуулан хэлэбэ. - Бай гал, бай гал гэжэ тарни уншан, огторгойдо тулатар соройһон гал номгоруулжа, унтараагаа һэмби. Тиигээ хадаа энэ далайдаа Байгал гэжэ нэрэ үгэе, - гэбэ багша”. Эгээл энэ “Тэнгэриин гал”, “Алтай хадын табан ехэ Богдо”, “Хаахир хаан ба Хүнтэрэг бөө хоёр” гэһэн домогуудые мэдээжэ уран зохёолшо Илья Намсараев согсолон суглуулһан юм. Энээн тухай Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев оролто үгэ соо бэшээ. “Далан долоон домог” гэһэн урилдааемнай эдэ суглуулбаринууд шэмэглэбэ. Хажуугаарнь гуурһа нэгэтэ нүхэрөө - Илья Иринчиновичаа дурсабалди даа.

Уран зохёолшо Цыдып Цырендоржиевай «Үлзы һайхан Үлзытэмнай” гэһэн туужа толилолго үргэлжэлһөөр. Зунай элдин саг, бага наһанай үзэгдэлнүүд тон һайханаар зураглагданхай.

“Сагай сууряан” гэһэн ниитэ гаршаг доро эрдэмтэн Лариса Халхарова “Буряадаа шэмэглэһэн буянтай баабаймнай” гэһэн дулаахан дурсалгаяа хадам абадаа - Буряад орондоо мэдээжэ багша, уран шүлэгшэ Дашанима Халхарович Халхаровта зорюулба. Д.Халхаровай хүүгэдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүд “Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы” гэһэн ниитэ гаршаг доро үгтөө.

Нэгэтэ “Буряад үнэнэй” редактор Р.Б.Гармаевай үеынгөө нүхэр Карл Ринчинович Бубеев тухай һайн һайханаар хэлэжэ байхыень дуулаһан хүм. Шүлэгүүдые бэшэдэг, дуу дууладаг, хатардаг – Баргажанай Бархан нютагай бардамхан хүбүүн гэдэг һэн. Теэд Карл Ринчинович шүлэгүүдэйнгээ ном гаргуулжа үрдеэгүй. 1994 ондо оройдоол 58 наһатайдаа алтан дэлхэйһээ халижа ошоһон.

Наһанайнь нүхэр, түрүүшынь дуран Светлана Дмитриевна Балдандоржиева редакцида нилээн томо хэһэг шүлэгүүдынь үнгэрһэн хабар асаржа ерээ һэн.

- Наран ороо, оройтоо гэнгүйгөөр, олониитэ зондо шүлэгүүдынь, һанажа ябаһан һайхан хүсэлнүүдыень мэдүүлхээ асарбаб, - гэжэ 80 гаран наһатайшье һаа, хүнгэн гэшхэдэлтэй, хүгтэй согтой Светлана Дмитриевна сэдьхэлээ дэлгээн хэлээ бэлэй. Өөрөө тэрэ Буряад драмын театрта актрисаар, арадай уран бэлигэй байшанда методистаар ажаллаһан намтартай.

Карл Бубеевэй нэрэ буряад уянгата шүлэгшэдэй оршон соо түрүүшынхеэ зэдэлбэ. Хүндэтэ уншагшаднай, хүлеэн абыт гээд уринабди.

ХҮХЫ

Үбэр хадын эбэрһээ, Үдхэн ногоон шэбэрһээ Үлзы наһым тоолоходоод, Үлэн хүхы донгодоод –

Үгы, үгы, үгы гээ!

Хэды наһа наһалхые

Хүхы шубуун тоолодог гээд,

Хүнэй һанажа хэлэһые

Хонгор ухаандаа этигээд –

Хэды, хэды, хэды бээ?

ҮГЛӨӨ БҮРИ НЮТАГТАМ

Үглөө бүри нютагтам

Үнгөө тэнгэри һэлгэнэ,

Үүрэй шубууд жэргэнэ,

Үндэр хаданууд улайрна,

Үлгэн дэлхэй нарайлна.

Үглөө бүри нютагтам

Үеэр шүүдэр мүнгэтэнэ,

Үльгэр дуран мүндэлнэ,

Үелһэн гансам нэнгэнэ,

Үхибүүн шэнгеэр энеэнэ.

Үглөө бүри нютагтам

Үдэр шэнээр мүндэлнэ,

Үе наһан мүнхэрнэ,

Үнэтэ сагууд һубарина,

Үзэл бодолни хубилна.

***

Бархан гэһэн омог нэрэтэй нютаг

Байхагүй ондоо тээ хаанашье,

Бэшэ нютагуудаар нүхэдни намайе танилсуулдаг

Би тэдэнииень хэды һайхашаабашье,

Түрэһэн тоонто дайдаяа мартаха аалби,

Түрүүлэн ондоо орон дайда магтаха аалби?

ЗАРМААД

Харгана, Тураахинай дайдые

Хоёр болгон хубаажа,

Нарһан, шэрэнги мододые

Нюрган дээрээ ургуулжа,

Зохидоор урдамни харагдаад,

Зэрэлгээ татанал Зармаад.

Хаанаһаа талын дундахана

Хадалиг добонууд бодоо юм...

Буряадай 1-дэхи лицейинтернадай багша С.М.Бадмаевагай

«Ц-Д.Дондоковагай шүлэгтэй танилсалга» гэһэн хэшээлэй ябаса ниитэлэгдээ. Дамнин Ошоровой богонихон хөөрөөнүүд “Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы” гэһэн ниитэ гаршагыемнай мүн лэ шэмэглэбэ.

“Үбэр-Монголой мүнөө үеын уран зохёолшодой бүтээлнүүд” гэһэн ниитэ гаршаг доро А.Хилэнэй “Жэгдэ үргэлжэлэл”, “Харанхы түүдэг” гэһэн рассказууд толилогдоо. Шэнэ сагай урасхалда тааруулан бэшэгдэһэн эдэ рассказуудые уран зохёол шэнжэлэгшэ Лариса Халхарова буряадшалаа юм. Бодото байдал, зэргэшээ дэлхэй, мистическэ үзэгдэлнүүд нэгэ дороо худхаранхай. Зангяаень тайлахые забдаһанай, дууһыень ойлгохом гэжэ дугшаһанай хэрэггүй ха даа.

Заха холын Захааминда, саадын холо Санагада Арьяа Баала бурханай хүрэг урлан бүтээлгэ сууряатан үргэлжэлһөөр. Урлан бүтээгшэ Юрий Ендонович Мандагановта заримдаа даагдашагүй, дабагдашагүй мэтээр һанагдана гү, али ерээдүй руу ехэ эрмэлзэл үдэр бүриинь ажалые хүнгэдхэнэ гү?

Арьяа Баалын һуудалай – бадма линхуагай бадархань ойротоол даа!