​“Буряад үнэнэй” шогуудһаа

Галина Гуруевнагай залуугай дуун

Уран зохёол дэлгэрүүлхэ талаар бюрогой зууршалгаар 1960-аад онуудаар бүлэг зохёолшод Хяагтын аймагай һуурин нютагуудаар ябаба. Энхэ-Талын клуб соо зон дүүрэн. Тайзан дээрэ үргэлжэдөө жэрылгэн табигдаһан столнуудай саана мэдээжэ зохёолшод Г.Г.Чимитов, С.Д.Ангабаев, Ц-Б. Бадмаев, В.К.Петонов, Ч.Д.Гомбоин, З.Д.Гомбожабай дабшалан һуубад.

Гунгаа Гомбоевичой баснинуудаа рольнуудтань тааруулан уншахадань, зал соо зон энеэлдэнэ. Композитор Базыр Цырендашиев поэдүүдэй үгэнүүдые хайшан гэжэ дали жэгүүртэй болгодог тухайгаа, мэдээжэ дуунуудайнгаа аялга яагаад найруулһан тухайгаа тобшоор хөөрэбэ. Чингис Гомбоин салшаатай салгидаатайгаар, гараараа самнажа байжа шүлэгүүдээ уншаба.

Зохёолшо бүхэнэй өөр өөрынгөө зохёохы ажал, түсэб тухай хөөрэһэнэйнь удаа эдэнтэй сугтаа ерэлсэһэн “Байгал” сэдхүүлэй корректор Г.Г.Цыреновада үгэ үгтэбэ. Нариихан үндэр, залуухан басаган шадал соогоо уулзаһанай баярай үгэ хэлэбэ.

Тиин дуу бэлэг барихаа зэһээд байһанаа зал соо танил хүниие обёоржорхибо. Аһан маргашаба. Иигээд дүүрэбэ гэһэншүү хажуу тээшээ болохоёо һанахадань, хүшэгын хажууда зогсоһон Базыр Цырендашиев нюур амаа һориилгон байжа, гараа далагануулан «Дуула!» гэһэн тэмдэг үгэнэ. Галинын яахаяашье ойлгожо ядан байхада, Базыр Очирович нюдэеэ бүри бэлтылгэн эригэнүүлжэ, баруун гарайнгаа нюдарга харуулба.

Энэнь лэ Галинада шиидхэхы нүлөө үзүүлбэ ха. Шиидэжэ – шиидэжэ ерээд лэ, гүнзэгыгөөр амилаад, урданай арадай дуу наярса зэдэлүүлээдхибэ:

Тохойтой яамыень хаража байгаад,

Тойрохоо яадаг морин гээшэб,

Тонхоншье дурагүйем мэдэжэ байгаад,

Тонилхоёо яадаг амараг гээшэб.

Аралтай яамыень хаража байгаад,

Алхахаяа яадаг морин гээшэб,

Аргашгүй дурагүйем мэдэжэ байгаад,

Арилхаяа яадаг амараг гээшэб.

Зон хүхилдэн, нэрьемэ альгаа ташалган адхаршаба. Базыр Очирович хоёр гараа үргэжэ байжа, баясалаа мэдүүлбэ. Нүхэр болгожо Галиные хажуудаа асаралсаһан Уран зохёолшодой холбооной бухгалтер Сержуня Борисовна Ангабаева гарыень адхаба, тэбэрибэ.

- Жаран жэлэй саана энэ ушар болоо һэн. Теэд ухаанайм шэгшэгтэ үлөөд байһанаа һая бүри элихэнээр һанагдашоол, - гэжэ хэблэлэй ветеран дурсажа һуугаа һэн.

- Зохёолшодой хабаадалгатай һонин ушар хөөрэгты гэжэ хашаха, баадхахадам, хөөрэбэ бэшэ аалта?

- Хареэ даа. Дурсаһаар байтар зарим үзэгдэлнүүд бүри үсэгэлдэрэй мэтээр элихэн һанагдашадаг юм байнал, - гэжэ Галина Гуруевна гайхан татажа хэлээ бэлэй.

Чингис Гомбоинай ордоһолиг

“Правда Бурятии” сониной соёлой таһагые даагшаар хүдэлдэг байһан Ч.Д.Гомбоин үе-үе болоод манай редакциин соелой таһагта ерэдэг һэн. “Талын түүдэгүүд” гэһэн шүлэгүүдэй ном гаргаһан гэжэ мэдэхэ байгааб. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор С.Ш.Чагдуровтай монголшуудай түүхэтэй холбоотой газарнуудаар аяншалжа, “Их хориг” гэһэн эрдэм шэнжэлгын түсэл бэелүүлэлсэһэн бэлэй.

“Байгал” сэдхүүлдэ, “Буряад үнэн” сониндо олон жэлдэ хүдэлһэн Г.Г.Цыренова Чингис Гомбоин ородһоо буряадта тон бэрхээр оршуулдаг байһан юм гэжэ хэлээд, намайе гайхуулба. Жэшээлбэл, 1961 ондо лётчик-космонавт Ю.А.Гагарин тухай, бүхыдөө космонавтика тухай ном гаргахада оршуулалсаһан ха. Аха нүхэд тухай шэнэ юумэ мэдэжэ абахада һонирхолтой.

Чингис Доржиевич өөрөө нэгэтэ иигэжэ хөөрэһэн юм:

- Уншагшадтай уулзахадаа, тайзан дээрэһээ үгэ хэлэхэдээ, ордоһолхо дурам яаха аргагүй хүрэдэг юм. Миил шүлэгөө уншаад гарахада һонигүй.

- Теэд һонин болгохын тула яадаг хүмши? Онтохошон бэшэш, баснишан бэшэш, - гээд, хажууһаа хэншьеб хэлэбэ.

Тэрэ дары агдамхан бэетэй ахатамнай һанагдаагүй солбоноор һүрөөд, баруун гараараа занган байжа (хэбэрынь зал руу харагшадта), һүрөөтэй шангаар хандаба: “Хэмта таанар, хэмта? Хэншье, юуншье һаа, Хэнһээшье жэшээтэ бэрхэшье һаа, Хэнһээшье булюубди гэжэ һанаашье һаа, Хэншье бэшэт... ойлгыта. Хогоосон сооһоо бии болоод, хогоосондоол шэнгэхэлта... Бишье баһа...”

- Нүхэр, Чингис, ши бөөгэй таһардаһан бэшэ аабзаш...

- Би өөрөө бөөшүү ха юмбиб. Шуһан соом наададаг даа хаа яа таахын аргагүй хүсэн. Теэд бэеэ баряал гүбши, гүрэнэй сониной таһагые даагша хадаа...

Иигээд лэ орьёлһон шуналаа олон тээ харуулһан юм гү, али тэрэнь хүдөөгэй нэгэ клубта дэлбэрээд, залиран унтарһан юм гү – мэдэхын аргагүй.

Монголой морин, Оншойн шэди

Арадай поэт Д.Р.Доржиева үдэрһөө үдэртэ хашарангүй иишэтиишэнь хонхододог. Хэрэгтэй юм аабы гэхэдэш, миил хонходоһон байха.

Энэ удаа урданай дуу дуулажа үгэбэ. Эгэшэ нүхэднай һүүлэй үедэ сэдьхэлээ уудалан дуулалдадаг болоо. Дулгар Ринчиновнагай дуулаһые дурадхая:

Занданхан бүреэтэй ташуураа

Захынгаа дабаанда баряарай зүү,

Заяанай налархай нүхэртэй

Залгаахан клуб соо уулзаарай зүү.

Хулһанхан бүреэтэй ташуураа

Холынгоо дабаанда баряарай зүү,

Холшорхон залуухан инагтаяа

Колхозой клуб соо уулзаарай зүү.

-Үшөө нэгые дуулахам. Бэшэжэ абаха һаа, аба.

Хатарша харыем хараарай зүү,

Халха Монголой унаган байха.

Ханилһан гансыем хараарай зүү,

Харгы замайшни нүхэр байха.

 Унаад ябаашыем хараарай зүү,

Урда Монголой унаган байха,

Ушарсан гансыем хараарай зүү,

Уринхан налгайхан нүхэр байха.

Хоёрдохи дуун соонь Халха Монголой, Урда Монголой гээд дэмы бэшэ хэлэгдээ ха. Урданай домогуудаар болбол хилын үгы сагта моридоо һэлгэлдэхэ гү, али һүрэгөөрнь наашань туугаадшье орохо ушарнууд али олон болодог байгаа. Ивалгын аймагай Хурамшада нэгэ һонин домог бии. Гол өөдөө Оншойн байра бии юм гэлсэдэг. Тэрэ хүн Монголһоо мори хуулуужа асараад, наймаалдаг байһан ха.

Оншой һамгантаяа агы нүхэн соо байдаг байгаа. Нэгэтэ һамгаяа аргадан хэлэбэ ха: “Минии морёороо саашалхада, хойноһоом бү хараарай, зүү”. Теэд һамганайнь һонюушань яаха аргагүй диилэжэ, харажархиһан бэлэй.

Далитай морёор ниидэжэ ябаһан байгаа Оншой. Һамганайнь харасаһаа моринойнь шэди һуларжа, шулуун хүмэг руу унашаһан гэхэ.

Гунигтай домог. Гэбэшье Монгол тухай, шэди тухай һануулна бэшэ гү?

Хүхэлтын Даваатай уулзалга

1980-яад онуудта Хальмагай арадай уран зохёолшо Д.Н.Кугультинов Буряад орондо айлшаар ерэбэ. Олондо мэдээсэл дамжуулдаг хэрэгсэлнүүдэй сэтгүүлшэдтэй уулзалга хараалагдаһан байгаа. Тиин Хэблэлэй байшангай актова зал соо зон сугларба.

- Хүхэлтын Даваа хүл хүнгэн дээрээ Монголоо, Буряадаа үзэхэ гээд ябаа бэзэ. Хэднай асуудалаа табихань хаб? “Байгал” сэдхүүлэйхид харагдана гү? А, “Правда Бурятии” сонинойхид... Энэ штатна асуугаашан Валерий Бадмаев арай уран зохёол руу орохогүй юм бэзэ? – гэжэ байгаад Ц.Ц.Дондогой багсаамжална.

Үнэхөөр, ород хэлэн дээрэ бэшэдэг мэдээжэ журналист В.Б.Бадмаев уулзалгануудай үедэ дээдын дарганарта гү, али ондоо тээһээшье ерэһэн айлшадта эгээл түрүүлэн үрдихэм гэһэндли мэргэн асуудал табихадаа бэрхэ юм һэн. Гол түлэб политическэ, социальноэкономическа асуудалнуудаар.

Теэд Валерий Базаровичнай уран зохёол гэжэ хэмшээрхээд, дуугай байгаа гэжэ һанаа гүт? Эгээл түрүүлэн бэшэшье һаа, дундуурхан оролсон, шэртэһэтэйхэн асуудалнуудые табяадхиба:

- Америкын Холбоото Штадуудай эрхэтэн, Хальмагай хүндэтэ эрхэтэн Джаб Наминов-Бурхиновай ажал ябуулгые ямараар сэгнэхэ байнат? Зүблэлтэ гүрэндэ зүришэлдөөтэ хараа бодолтой гэжэ тоолоно гүт? Хоёрдохи асуудални. Та түрэл арадайнгаа сүлэлгэдэ ороһон гашуудалта ушарые бэе дээрээ үзэһэн, зоболон амсаһан гээшэт. Нэрэ солоёо олоходоо, тэмсэлшэ зангаа бууруулаагүй гүт?

“Харал даа, энэ Захааминайш замбаа гол руунь харбажа байнал”, - гэжэ хойхонуур һууһан хэншьеб, тухайлхада, Михаил Батоин үгэлжэ һуугаа һэн.

Давид Никитичэй 80 наһанай ойн баяртай дашарамдуулан, Замби түбиин нэгэ одо мүшэн Давид Кугультиновай нэрээр нэрлэгдээ һэн. Тэрэ одон тээшээ тэгүүлжэ ябаһан сагтаа бидэнтэй уулзаһан байгаа гээшэл даа.