​Үдэрэй одо мүшэн

Үдэрэй одо мүшэн

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарнуудта)

Сэрэндулмын шарай зүһэ зунайхидаа ороходоо, тад ондоо болошобо. Нюурайнь арһан нимгэржэ сайраад, хамар дээгүүрнь хүндэлэн боро сэбхэ тогтобо. Аляалан наададаг аһан жаргалтай нюдэниинь дабхаряатан томоржо, тогтоборитой зөөлэн харасатай болобо. Иигэжэ хубилжа байһанаа Сэрэндулма һайн мэдэнэ. Ходол хүүгэд зандаа ябаха юумэндэл бодожо ябаһан гэнэнхэн бодолынь холодон арилжа, хэдэн һарын гү, али жэлэй үнгэрхэдэ, ямар болохобиб, юун намайе угтанаб гэһэн бодол байн-байн толгойдонь ородог болоо һэн.

Мүнөөдэр байгаали юртэмсэ гэрэлтэй, һайханаар харагдажа байба. Хилаганатын голой харза дээрэһээ сагаан уурал һабан дэгдэнэ. Бүлэг мал харзада ерэжэ ундалаад, саашаа бэлшээри тээшээ субанад. Набтархан бургааһан модоной хажууда утаа ууюулжа байһан өөрынь гэр, харгы дээрэ шарга морин дээрэ үбһэ тээһэн хүн, малай субаса, айлай гэрнүүдые хоорондонь холбожо зурылдаһан хүнэй мүрнүүдэй зүргэ сагаан саһан дээрэ элихэнээр харагдана. Замай хажуугаар обойһон юумэн бүхэниие шэншэлэн гүйжэ ябаһан нохой хара багаһаа хаража дадаһан, амидаралаар дүүрэн эдэ зурагууд мүнөөдэр сог жабхалантайгаар харагдаад, иигээд ябажа ябахада, оршолон дэлхэй ехэ һайхан, һаруул гэхээр басаганай нюдэндэ үзэгдэжэ байгаа һэн. Сэрэндулма мүнөөдэрэйнгөө хэшээл дээрэ холбожо бэшэһэн үгэнүүдээ дабтажа, баһа шэнэ үгүүлбэринүүдые холбоһоор, гэртээ ерэхэдэнь, бригадын дарга Данзан ерэнхэй һуужа байба. Басаганайнгаа орожо ерэхэдэнь:

- Хүрьгэнэйдөө ошоод ерэхэмни, - гээд, хүгшэн яаралтай гараба.

 - Пагма абгай, алба татабариин саарһан ерэнхэй гэжэ тэдэнэртээ дуулгаарайгты, - гэжэ Данзан хүгшэндэ хойноһоонь хэлээд, нюдөө мэхэтэйгээр ониилгожо, үргэн дорохи абар-табар һахалаа шэмхэлэн, Сэрэндулмые хаража һууһанаа:

 - Сэрэндулма, бэе тамиршни һайн гү? Би сэрэгэй албанда ошоһон зоной ара гэрыень эрьежэ, шалгажа ябанаб, - гэжэ наадажа хэлэнэгүйб гэһэн маягтайгаар үгэлбэ.

 - Би яахадаа сэрэгтэ абтаһан хүнэй ара талын гэртэ тоотой болонобиб? – гэжэ Сэрэндулма асуугаад, шарайгаа улайлгаба. Данзан агдаганан энеэжэ:

 - Һанаагаа бү зобо. Бригадынгаа зоной байдалые шудалжа мэдэхэ гээшэ минии үүргэ. Шинии буруу эндэ байхагүй. Эхэ болодог лэ наһандаа ябанаш. Харин гэртээ хүүгэдые хойно-хойноһоонь һубарюулжа түрөөд, үбһэн шэнги хагдаржа хатадаг эхэнэрнүүд байдаг. Тэрэ ехэ муу. Шинии эшэжэ зобоһоной хэрэггүй. Эсэгыень нюуха өөрыншни хэрэг. Иимэ юумэн залуу наһанай гэмшэл болоод үнгэрхэ гэжэ байдаг юм, - гэжэ һургаали хэлэхэ хүсэлтэйгөөр үгүүлбэ. Сэрэндулма иимэ үгэнүүдые дуулаагүй ябаһан хүн аад, харин мүнөө хариин хүнэй аманһаа түрүүшынхиеэ соносоходоо, сэдьхэлынь хөөрэжэ, урдаһаань харюу хэлэжэ шадабагүй.

 - Зай, яахаб даа. Тэрэшье тэрэ гэлтэй, би шинии иимэ болошоһыешни һаяхан лэ мэдээб. Иимэл байдаг юумэл даа. Багахан үхибүүн гэжэ һанажа ябатараа, нэгэ мэдэн гэһээшни, хүхэ ургашаһан басаган болонхой ябажа байдаг, - гэхэдэнь, Сэрэндулма заригад гээд, Данзанай нюурыень сэхэ харахаһаа айжа, галаа заһаа боложо, зуухынгаа үнэһые дэмы-дэмы худхажа һууба.

- Эхэнэр хүн түргэн үтэлдэг. Харин эрэ хүн тиигэдэггүй. Хатуу яһатай. Ши намайе хара даа. Тиитэрээ үтэлһэн, үбгэрһэн байна гүб? – гээд, шалиг янзаар тэсэжэ ядан энеэбэ. – Зай, тэрэшье байгаа юм бэзэ. Манай бригада аймагай ашаа шэрэдэг газарта дүшэн мори ябуулха болоод, мүнөө танай ээлжээн ерэбэ. Танай байдалые һайн мэдэдэг болохолоороо, би аргыень олодог байгааб. Өөрөө мэдэнэш. Мүнөө тиимэ арга һалаа. Хүн зон мэдээд, үлүү үгэ таража болохо.

 - Манайхин ганса моритой айлбди, - гэжэ Сэрэндулма хэлэбэ. - Би мэдэнэб. Яабашье нэгэ арга бодоогүйдэ юумэн тааража үгэхэгүй. Би таанарай байдал мэдэдэг дээрэһээ, шадалтай айлда нэгэ үлүү мори тохожорхихо аргатайб. Гэхэдээ, сагнай хатуу болоод байна. Танайхиниие зорюута илгаа гэлсэбэлнь, яахашье аргагүй болохоб.

- Ганса муу унаатай айлда хэсүү байдаг даа, – гэжэ Сэрэндулмын һанаа алдажа хэлэхэдэнь:

 - Тиимэньшье, тиимэ. Зай, яахаб? Бодожо үзэхэ болообди, - гэжэ һанаагаа зобоһон хүнэй хэбэр үзүүлжэ хэлээд, бэеһээ һалгаадаггүй сүүмхэеэ ара тээшэнь түлхижэ заһаад, гайхуулха гэһэндэл, нарин хэлбэритэй мүнгэн боолтоор хормойгоо боожо, шэлүүһэн малгайгаа толгой дээрээ хазагайгаар табяад, гараха зуураа зуухынгаа амһарта уруугаа хараад һууһан Сэрэндулмын нюргыень эльбэжэ:

 -Заа, тэрэшье яахаб даа. Хоюулаа хөөрэлдэжэ байгаад, нэгэ аргыень олохо бэзэбди, - гээд, хамараа шуухируулан байжа, һанаа алдаба.

Данзанай гар хүрэхэтэй зэргэ Сэрэндулмын зосоонь гэрэлтэжэ байһан бишыхан гэрэл залирхадал гээд, энэ зальхай эрые эрдэмээрээ хүсэжэ, үндыхэ тухайгаа бодобо. Эмэ хүндэл адли долдогонуур, олон зантай Данзан мэхэ гохынгоо хүсөөр хүнэй мүнгэ алдахуулжа ядадаггүй амитан. Иишэ-тиишээ гүйһэн жоотогор нюдөөрөө юумэн бүхэниие адаглан тойруулжа хараад, олон зоной сугларһан газарта хүн бүхэниие ажаглан, зөөлэн хүнэй харасыень хальтируулан гэтэдэг. Ябадалынь хүрэтэрөө хүнэй урда, хойнонь орожо ябажа орёосолдон жороолоод, хэрэггүй юумэн дээрэ агдаганан байжа энеэдэг, зүһэ буруутай хүн юм. Хүниие бэе тээшээ татахадаа, зугаа ехэтэй болохо, харин албанай дүрэ үзүүлхэдээ, амбан сайд шэнгеэр ехэрхэжэ, могдогор гараараа стол шаагаад, хүнэй нюдэ руу хургаяа хэхээр забдажа, хуули дүримөөр тулгажа шададаг. Энеэжэ наадажа байгаад, бэе тээшээ хэрэгтэй хүниие татажа шададаг Данзан энэ үбэл Пагма хүгшэнэйдэ саг үргэлжэ ябадаг болобо. Тэрэнэй ташаяалалгүй харасаһаа Сэрэндулма нюдэеэ дальтируулан, иимэ носоргоноондол хуурай шэрүүн, хооһон һанаатай хүн бэедэмни хүрэнэ аа гү гэжэ һанахадаа, зосоонь арзайжа: «Манай руу бү үзэгдэг! Намһаа холуур ябаһай!» - гэжэ һанадаг болобо.

5

Хабарай адаг һарын дундуур Сэрэндулма хүбүү түрэбэ. «Ув-аа, уваа» гэһэн шанга дуутай, мяха маряа һайтай мантагар сагаан хүбүүтэй болобо. Оршолон дэлхэй дээрэ эхэ болохо зоболон амсаһан тэрэ үдэр залуухан эхэнэрэй ухаан бодолойнь, амидаралайнь, дэлхэй юртэмсые хубилгаһан тон ондоо үдэр боложо тодороо бэлэй.

 Хабарай наруули нэгэ үдэр хэдэн үхэрөө уһалаад, гэртээ харижа ябаба. Нэгэ һарын урда түрүүшынхиеэ, өөрынгөө гараар Сагаанхүүдэ бэшэг бэшэжэ ябуулһан аад, ямар удаан харюу ерэнэгүй гээшэб? Харюу ерэхэдээ, хүбүүтэй болохо болоһондоо, минии үзэг бэшэг мэдэхэ болоһондо аргагүй ехээр баярлаһан харюу ерэхэ байха гэжэ бодожо ябаа һэн. Хүхэ саарһан соо бэшэгээ хээд, сабуугаар һайнаар няажа, Баянтүмэнэй сэрэгэй тоотой ангиин байлдагша Юмжирэй Сагаанхүүдэ гэжэ тон оролдостойгоор хаяглан бэшэжэ байһаниинь, нюдэндэнь элихэнээр харагдаад абана. Амар мэндыень асуужа хэдэн үгэ бэшээд: «Хүбүүндээ хэн гэжэ нэрэ үгэхэбибди?» - гээд, асуужа бэшэһэниинь, Сэрэндулмын һанаанда хамагай шухала зүйл байгаа һэн.

 Айбалхай дороһоонь тулажа, ямар нэгэ юумэ хэлэхэ гэһэндэл зүрхэ руунь нюдаржа, түлхижэ ябаһан тэрэ «хүниие» эрэ бэетэй үхибүүн гараха гэжэ Сэрэндулма ямар нэгэ зүн һобиноороо мэдэжэ байгаа. Тиигээд лэ хүбүүндээ хэн гэжэ нэрэ үгэхэбибди гэжэ асуугаа ха юм.

Сэрэндулмые адаглан хараһан эхэнэрүүд: «Хүнгэрхэ үдэршни дүтэлөө. Бэеэ дүмэжэ яба. Хүдөө хээрэ газарта ябатараа, гэнтэ үбдэбэл, оһолтой!» - гэжэ һэргылдэг, захидаг байба. Харин Сэрэндулма залуудажа, хэзээ хүнгэрхэ сагаа һайн мэдэдэггүй һэн. Гүйжэ, харайжа ябаһан аад, хүнгэрхэ үдэрөө хүлеэжэ, гэртээ хэбтэхэнь уйтай байба. Эжы, эгэшынгээ хориһоор байтар, үхэр тугалаа уһалжа, ойро зуура һалхинда ябаад ерэхэмни, - гээд, хашаа дамжан, мориндоо абиржа һуугаад, гол тээшэ ошобо.

Мүнөөдэр бэень хүнгэн шэнги байһан аад, үхэр малаа уһалаад, гэртээ ерэжэ, эмээлэйнгээ бүүргэһээ барисалдан, һолжорһоор моринһоо бууба. Гэртээ орохо гэжэ хэды алха хэһээр ябатарни, айбалхай өөдэнь нюдаржа байһан «хүн» гэнтэ бэеэ хуряагаад, эхынгээ хэбэл дэлбэ түлхихэеэ байһандал, янгинатар түрижэ эхилбэ.

Доржо СУЛЬТИМОВ буряадшалба

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)