Түнхэнэй «Гэсэрые» түүрээгшэ

Улаан-Үдэдэ Абай Гэсэрэй хүшөөгэй дэргэдэ 12.00 сагта нээлгын баяр ёһолол үнгэрхэ. Тэрэшэлэн флешмоб болон буряад уран зураашадай үзэсхэлэн эмхидхэгдэхэ. Гэбэшье гол хэмжээ ябуулганууд Кабанскын аймагай Ойморто оршодог “Алтан сэргэ” гэжэ комплексдо үнгэрхэ. Тэндэ үндэһэн хубсаһанай 2-дохи фестиваль, үльгэршэдэй урилдаан болон уран зохёолой үдэшэ болохоор хүлеэгдэнэ.

Эгээл тиимэһээ Түнхэнэй алдарта үльгэршэн Майсаан Алсыев тухай буряад арадай хүндэтэ багша Дондок Дашеевич Лыгденовэй 1994 оной ноябриин 23-да үхибүүдтэ хэлэһэн хөөрөө уншагшадай анхаралда дурадханабди.

Үнгэрэгшэ оной ноябриин хуушаар Түнхэнэй аймагай Охор-Шэбэрэй һургуулида баяр ёһололой оршон байдалда Майсаан Алсыевай түрэһөөр 115 жэлэй ой тэмдэглэбэ. Тэрэ 1879 ондо түрэһэн, 82 наһатайдаа 1961 ондо наһа бараһан юм. Тэрэ үдэр Түнхэнэй аймагай олонхи һургуулинуудһаа түрэл хэлэнэй багшанар эрхим һурагшадтаяа хамта сугларжа, суута үльгэршэнэй нэрэ хүндые тэмдэглэн, “Гэсэрэй” юһэн һалаануудай али нэгыень түүрээжэ, сэсэ мэргэнэй мүрысөөн болобо. Майсаан Алсыевай нэрэмжэтэ мүрысөөндэ хабаадагшад гол түлэб Намжил Балданогой согсолһон “Гэсэрэй” түхэлөөр янза бүриин һалаануудһаа хэһэгүүдые гүйсэдхөө, мүн Майсаан Алсыевай хэлэдэг “Лойр хара Лобсоголдойтой дайлалдаһан тушаа”, “Шарааблиин гурбан хаашуултай дайлалдаһан тушаа” г.м. һалаануудһаа хэһэгүүдые гүйсэдхэһэниинь ехэ һонин байба. Зүгөөр Майсаан Алсыев ганса гэсэршэн бэшэ, мүн үшөө олон үльгэрнүүдые, илангаяа “Шоно баатар” гээшые түүрээдэг, оньһон ба хошоо үгэнүүдые, ябаган онтохонуудые, үреэлнүүдые хэлэдэг байһан юм. Майсаан Алсыевай нэрэмжэтэ конкурсдо ганса үхибүүд бэшэ, мүн ехэ наһатанай ерэжэ хабаадалсаһаниинь һайшаамаар байба. Залуу үльгэршэднай үльгэрөө хэлэхэдээ, шүлэгөөршье, прозоршье гүйсэдхэжэ, дуунуудайнь бадагуудые хангюурдаад абаһаниинь ехэ тааруу зохид байба.

Буряад “Гэсэр” дотороо олон янзатай: Эхирэд-Булагадай ба Үнгын гээд лэ манай эрдэмтэд хэлэдэг. Энэнь зүб ааб даа, хэншье арсахагүй. Теэд Түнхэнэй “Гэсэр” бии юм гэжэ мүнөө хүрэтэр хэншье шэнжэлээгүй, ехэдээл һаа, Түнхэнэй “Гэсэр” гээшэ Монголой “Гэсэртэй” адли юм гээд лэ дүүрэдэг байгаа.

Би найма-юһэтэй ябахадаа, Базар Дырхеев гэдэг нютагайнгаа үльгэршэниие шагнаа бэлэйб. Мүнөө һанахадам, Түнхэнэй “Гэсэр” монгол “Гэсэртэй” юугээрээ адлиб гэхэдэ, шүлэглэмэл бэшэ, прозоор хэлэгдэдэгээрээ адли юм. Бусадынь (нэрэнүүдһээ бэшэниинь) тад ондоо. Минии табадахи-зургаадахи класста һуража ябахада, Цэдэн Галсановай шара “Гэсэр” гараа бэлэй. Үхибүүд ябаһан минии үеын һурагшад тэрэ һайхан Гэсэрые сээжэлдээд хэлсэгшэ һэмди. Энэ удхатай, узууртай һайхан номые табяад онуудаар худал хуурмагаар муушалжа “шүүмжэлһэн” байха юм. Совет засагай үедэ, 1953 ондо, “Гэсэрээр” ехэ хуралдаан боложо, удаань тус зохёолнай хүсэд дүүрэнээр хэблэгдээ бэлэй. Минии үеын нүхэд тиихэдэ түлэг һуража ябаабди, хужарлан һонирхожо сээжэлдээд ябадагнай гайхалтай бэшэ.

Тэрэ үеын үндэр наһатан, үбгэд ба хүгшэд маанадые шагнабашье, хабарай гү, али зунай сагта үльгэрнүүдые, тусхайлан хэлэбэл, “Гэсэрые” хэлүүлдэггүй, хэрбэеэ энэ хорюулые тоонгүй гүйсэдхөө һаа, гал ба уһан галабууд боложо болохо гэжэ сээрлэдэг һэн.

Тэрэ хүндэ хүшэр сагта, 1930-аад онуудаар, үбэлэй үедэ “Гэсэрые” түүрээхэдэ, хатуу саг номгорхо, “һайн саг ерэжэ, һаадаг номо хуряагдаха” гэһэн этигэл найдабаритай байгаа юм. Мүн 1940-өөд онуудаар Түнхэн нютагта “Гэсэрэй” дээрэ нэрлэгдэһэн һалаануудые юундэ хэлсэдэг болоһониинь ойлгохоор лэ юм. Фашис Германиин манда добтолоод байхада, Лойр хара Лобсоголдой, Гал-Дүлмэ хаантай Гэсэрэй тулалдаһан тухай түүрээхэдээ, Майсаан Алсыев ба Түнхэнэй бусад үльгэршэд 1945 оной илалта хурылалсаһан мэтэ болодог байгаа. Үгэ хэрэг хоёрой али зэргэ хүсэтэй байһаниинь бултанда ойлгосотой.

1930-аад онуудаар, мүн саашадаашье мухар “һүзэгтэй” тэмсэл хэды ябажашье байбал, элдэб янзын хорюул, заншал мартагдаагүй, баримталагдаад лэ байгша һэн. Түнхэнэй үльгэршэд “Гэсэрэйнгээ” ехэнхи хубиие прозоор хэлэхэдээ, түргэн шууд түүрээжэрхихэ гэһэн ганса нэгэ хараа бодолтой байгаа бэшэ, харин бөө мүргэлэй шүлэглэмэл уншалгаһаа холодуулан, уран зохёолдо ойртуулха гэһэн шухала хараа бодолтой байгаа юм. Бөө мүргэлэй уншалга бултыень шүлэглэхэ, али үдэр, үдэрэй али сагта уншаха болзороо тусхай зурхайгаар элирүүлхэ, ямар жэлтэй ба яһатай хүн (жэшээнь, шошоолог) уншахаб гэһэн олон янзын эрилтэнүүдтэй, нарин хараа шугамтай уншалга гээшэ. Тиибэ яабашье үльгэрнүүдые хэды прозоор хэлэбэшье, мэдэхэл хүн хэлэхэ эрхэтэйшье һаа, бөөгэй уншалгын эрилтэнүүд хаа ганса байдаг гэжэ бү мартая. Гэсэрэй, баатарнуудайнь, хатануудайнь алдар солые заатагүй хүсэд дүүрэнээр шүлэглэн гүйсэдхэхэ ёһотой байгаа. Тэрэгүй һаа, гол геройнууд, баатар, мэргэд муулажа, үльгэр үльгэршье бэшэ, үльгэршэн өөрөө муудажа болохо гээд хэлсэдэг бэлэй.

Жэшээнь, Гэсэрэй нэрэ солотойнь дурдахадаа, заатагүй иимэрхүүгээр шүлэглэхэ байгаа:

«Баруулма баруун тэнгэринүүдэй

Табин табан тэнгэриһээ

Таталгатай бууһан,

Табан номто бурханһаа

Заяабаритай бууһан,

Шүбгэн Шүтэгтэ бурханһаа

бууһан Хаан-Хурмаста тэнгэриин

Тээли улаан хүбүүн

Абай-Гэсэр хаан гээшэ

Атаата үһөөтэ дайсадые

Алаха дарахаар бууһан,

Үһөөтэ хяһаата дайсадые

Үгы хэхээр бууһан

Түгэдэй гурбан хаашуулай

Төөриг золхон хоёрыень

Үтэг дээрэнь тогтооһон,

Гушан гурбан баатартай

Гурбан зуун хушуушадтай,

Гурбан мянган хяанартай,

Гурбан сэбэр хатанартай,

Гурбан һайхан абганартай,

Жэлэй гурбан жаргалтай,

Үдэрэй гурбан садхалтай

Һууһан байһан юмэл лэ.

Арбан гурбан хаанай

Аха түрүү боложо,

Далан гурбан хэлэтэнэй

Үлүү түрүү боложо,

Гунан наһа наһалжа,

Дүнэн жаргал жаргажа,

Һууһан байһан юмэл».

Бодото дээрээ, “Гэсэрэй” һалаанууд “юһэн” бэшэ юм, юһэнһөө һураггүй олон, “юһэн” гэһэн тоогой нэрын удха юуб гэхэдэ, үльгэршэн гү, али гэсэршэн хүн хадаа тэдэ һалаануудһаань шэлэжэ, заатагүй юһыень мэдэхэ ёһотой байгаа. Зүгөөр Намжил Гармаевич Балданогой суглуулбариие дутуу гү, али буруу гэжэ хэншье хэлэхэгүй, харин туйлай ехэ хүдэлмэри, эрдэмэй болон уран һайханай сэгнэшэгүй ехэ аша габьяа, баатаршалга гаргажа хэһэниинь бултанда мэдээжэ, ганса Росси гүрэндэ бэшэ, бүхы дэлхэйн олон гүрэнүүдтэ эли болонхой юм. Хэды тиигэжэ зүбөөр ойлгобошье, мэдээжэ бүхы үльгэршэдэй, онсолон нэрлэбэл, Майсаан Алсыевай “Гэсэрнүүдые” доро доронь номууд болгон хэблэжэ гаргаад, Намжил Балдано шэнги үшөө дахин согсолол хэжэ, томо-томо уран зохёолшодоймнай нэгэн хамтаруулһан суглуулбари бэшээ һаань, тон ехэ бүтээл болохо һэн. Иимэ хэлэшэгүй ехэ бүтээл бэелүүлэгдээ һаа, уласхоорондын арадуудай аха дүүгэй хани харилсаанда, тэдэнэй улам саашаа хүгжэлтэдэ угаа ехэ түшэг тулгуури болохо байгаа һэн гээд һанагдаха юм.

“Гэсэр” үльгэрнай хэлсэгдэжэ, хэблэгдэжэ, уншагдажа байбал, түрэл буряад хэлэмнай түргэн бушуу хүгжэхэ, олон буряад зомнай, тэдэнэй тоодо залуушуул, уг унгияа, түүхэ домогоо гүнзэгыгөөр ойлгожо абаха. Үхибүүдые Эхэ орондоо дуратайгаар, уг гарбалдаа хүндэтэйгөөр, ажал хүдэлмэридэ абьяастайгаар хүмүүжүүлхэдэ, “Гэсэрнай” сэгнэшэгүй туһа хүргэхэ байна гээшэ.

Бага сага согсолол болгон, иигэжэ хэлэхэ байнабди. ЭхирэдБулагадай, Үнгын «Гэсэрнүүдэй» хажууда Түнхэнэй “Гэсэр” бии юм гэжэ эрдэмтэд мэдэрээд, тэрэ талаар шэнжэлэн үзэхэ бэзэ гэжэ найдая. Майсаан Алсыевһаа бэшэжэ абаһан “Гэсэрэй” һалаанууд бии юм гээд баталагдаба гээшэ.