499
Хэрэлдэжэ танилсаад…
Эрхим нүхэр, эрэлхэг хүн. Эрын эрэ, эльгэн үетэн. Жамсо Тумунович Тумунов. Зүрхэнэймнай аглаг соо хододоо һайханаар һанагдадаг суута бүргэд хүбүүн. Бидэнэр Жамсо Тумуновта миил «Жамсо...» гээд хандагша һэмди.
Эгээн түрүүн 1938 ондо бидэ танилсаһан зомди. «Хэрэлдэжэ танилсаһан хүнүүд хэтэдээ һайханаар нүхэсэхэ юм» гэжэ урдань хэлсэдэгые дуулаһан байнабди. Харин Жамсо Тумунов бидэ хоёр хэрэлдэһэн байгаа бэшэбди. Тиигэбэшье һаа нэгэл ушартайханаар, һонинтойхоноор танилсаһан байгаабди. Тэрэ 1938 оной эхеэр би ВЛКСМ-эй Улаан-Үдын горкомдо хүдэлмэрилжэ байгааб. Хүдөө ажахын коммунис дээдэ һургуулида түсэбэй ёhoop комсомолой суглаа үнгэргэжэ, нэгэ элидхэл хэхэ ёһотой байгаа бэлэйб, тэрэнээ хээд байхадаа, «элидхэлээ нилээдгүй барагаар хэлэжэрхибэ хаб» гэжэ залуу ябаһан минии үлгэн сэдьхэл соо ороо гээшэ һэн ха. Үгэ хэлэлгэн эхилбэ. Удангүй ендэр дээрэ нэгэ залуухан, түхэреэн ягаа-улаан шарайтай, монсод гэһэн, шаб гэмэ хүбүүн гаража ерээд, ВЛКСМ-эй горкомой хүдэлмэридэ тиимэ иимэ дутагдалнууд бии гэжэ гамгүйхэнөөр шүүмжэлжэрхибэ. «Нохойхалхай, иихэдээ энэмнай юун боложо, яажа байна гээшэб» гэһэн һанал сэдьхэл досоогуурни гүйбэ.
Суглаанай һүүлээр тэрэ хүнтэй уулзабабди. Яагаа абааштай хүбүүн гээшэб, зан абарииень мэдэжэ абаха байна» гээд забһартаа бодоном. Һайсахан хөөрэлдэбэбди. Һөөл зохид, сагаалмар хүбүүн байба. 1916 ондо Агын алтарма нютаг Табтаанайда түрэһэн, хүдөө ажахын коммунис дээдэ һургуулида орохын урда тээ Яруунада комсомолой хүдэлмэридэ хүдэлһэн гэжэ мэдэбэб. «Һаяхан һунгагдаһан, хүдэлмэреэ хэжэ үшөө үрдеэгүй байһан ВЛКСМ-эй горкомые яагаа шангаар, үнгэрмэ хатуугаар шүүмжэлнэ гээшэбши?» гээд, шэртэһэтэй аад, гомдол, муулартайшагаар хэлээд абабаб. «Шүүмжэлэлэй табан хубинь зүб байбал, хадаа һэн болбол, шүүмжэлэлнай зүйтэй байдаг юм гэжэ мүнөө хэлсэнэ, ойлгуулна ха юмбибди» гээд ехэ зохидоор, уриханаар энеэгээ һэн.
«Бытовой драма юумэбши…»
...Уданшьегүй «Буряад-Монголой үнэн» газетын редакцида би хүдэлмэрилдэг болобоб.
«Мүнөөдэр Жамсо Тумуновай «Сэсэгма» гэжэ пьесыень зүбшэн хэлсэхын тулада сугларһамнай эли...» гэһэн суглаанай эхинэйнь үгэнүүдые мүнөө элихэнээр һананаб. Тиигээд Жамсо Тумунов дарьягар томо столой саана гаража, нариншаг хоолойгоор пьесээ уншажа захалаа һэн. Ехэл удаан уншаа һэн гэжэ мүнөө һанаандам орохо юм.
«Зууһан зориһоноо табихагүй, ехэл хурса, зоримгой хүбүүн ха» гэжэ һанаа һэм. Нюурынь улаахан боложо, нилээдгүй хүлэршэһэн байһаниинь нюдэндэм элихэн. Хирэ-хирэ болоод лэ сагаан пулаадаар нюураа аршасагаан, ойро зуураханшье һаань, сэлмэнэ хэбэртэй. Пьесээ уншажал, уншажал байна. Хүнүүд ехэл хананхатайгаар шагнанад. Урда сагай байдал, баянай бардам хэрзэгы ааша, үгытэй хүнэй үхэлтэ зоболон, Сэсэгмаа басаганай гунигтай хуби заяан тобойсо харагдана.
Жамсомнай хүнүүдээр хөөрэлдэнэ. Намжил Балданогой хажууда ошоно. Аполлон Шадаевтай зугаална. «Хубаа, энэшни бытовой драма юумэбши» гээд Аполлон Иннокентьевич түргэхэн гүбэд гэбэ. «Бытовой драма гээшэнь иимэ байдаг юм ха юм» гээд минии зосоо мүнөө хүрэтэрөө мартагдахагүйгөөр хадагалагдаба.
Зугааша Жамсо
1939-41 онуудаар Жамсо Тумунов Буряадай гүрэнэй номой хэблэлэй газарта хүдэлһэниинь мэдээжэ. 1938 онһоо 1940 он хүрэтэр бишье «Буряад-Монголой үнэн» газетын редакцида хүдэлөө бэлэйб. Эдэ хоёр эмхи зургаан Каландаришвилиин нэрэмжэтэ үйлсэдэхи хуушахан модон гэрэй дээдэ, доодо дабхарнуудтань оршодог һэн. Дээдэ дабхартань - хэблэлэй газар, доронь - редакци. Нэгэ гэр соо хүдэлжэ байһан зон үдэртөө хэды дахин уулзадаг байгаабди.
Жамсо Тумунов үдэртөө нэгэшье, хэды-еды редакцида орожо ерэдэг һэн. Эндэ нүхэдынь олон байгаа. X.Намсараев, Д.Дамдинов, Д. Ринчино, Ю.Цыренов болон бусад. Тэдэнэй дунда бишье байлсаһан байхаб. Жамсо Тумунов ехэл зугааша, хүхихэ сагтаа хүсэтэйгөөр, шанартайгаар хүхихэ, хөөрэлдэхэ дуратай хүбүүн һэн. Энеэдэтэйшье зугаа гарадаг һааб даа. Эдир наһандаа ябаа ха юмбибди. Хүхилгэеэ Жамсо Тумунов оройдоошье үнгэргэдэггүй, тогтууритай, томоотой хүн байгаа. Уран зохёолой эшэ онолые гүнзэгыгөөр шудалха гэһэн сэдьхэлэй ехэ һаналаар тэрэ хүсэд дүүрэн эзэлэгдэнхэй ябаа. Элдэб юумэ мэдэхэ, ойлгохо гэжэ оролдохо, номуудые ехээр уншаха.
«Унтаахайн Янжимында айлшалая»
«Үлүү-булуу юумэ шашалданхаар, иигээд гэртээ ошожо, «Унтаахайн Янжимында айлшалая» гээд, һөөл һүрхэй юумэ үгэлбэб гэһэншүүгээр дуугархадам, бага зэбүүрхэн, Жамсо иигэжэ хэлээ бэлэй: «Шашалдана бэшэ, хөөрэлдэнэ ха юмбибди, хэрэгтэй, шухала зүйл тухай. Дан үхибүүн шэнгеэр, хадаа һэн болбол, бү аашалалдая, томоотой байя. Дуулаһан хадууһан юумэеэ, хараһан үзэһэн зүйлөө, уншаһан ойлгоһон номуудаа бэе бэедээ хөөрэжэ үгэхэдэ, ямар ехэ ашаг туһатай, һонирхолтой гээшэб! Ажабайдалые ойлгохо, мэдэхэ гээшэмнай миил тиигээд өөрөө ерэдэг бэшэ ха юм даа».
Улаан-Баатар хотодо
...Дүшэн хэды он бэлэй даа — мартааб. Дайн үни эхилһэн байгаа. Бидэ хоёр Улаан-Баатар хотодо уулзашабабди. Жамсо Тумунов тиихэдэ сэрэгэй улас түрын ажалда байба. Ахалагша лейтенант зэргэтэй. Бишье баһал уласые аюулһаа хамгаалха командна тушаалда байгааб. Одоол хуушан нүхэдэй һайхан уулзалга болоо һэн даа. Хөөрэлдөөмнай хизааргүй даа. Дайн тухай, Эхэ орон тушаа, Буряад орон, Улаан-Үдэ тухай таниха мэдэхэ нүхэд тухайгаа ажабайдалда тушаалдажа байгаа дайнай үеын хүндэ хүшэр ушаралнууд тухай хөөрэлдэхэ баатай байһамнай эли. Уран зохёолойнь хүдэлмэри тухай асуугаа һаабзаб даа.
“Фронт дээрэ хэды олон нүхэднай ябанаб. Тэдэнэй баатаршалга ехэ. Цокто Номтоевой габьяа тухай «Правдада» уншаа ёһотойш. Шүлэгүүд, дайшалхы рассказууд яагааб. «Талын бүргэд» гэжэ рассказ мүнөө бэшэнхэйб. Энэмни Монгол уласай хэблэлдэ тусхай жаахан ном боложо гарахаяа байһыень мэдэнэш. Улаан-Үдэдэшье бahа гараха».
Уданшьегүй тэрэ номынь гараһан юм. Бүхы сэдьхэлынь Эхэ оронойнгоо түлөө, дайшалхы албан хэрэг тухайгаа, зохёохы ажал тээшэ зорюулагдажа, патриодой дүлөөр бусалжа байхадал гээ һэн. Хөөрэлдөөн соогуураа Жамсомни минии ажал, минии харюусалгатай үүргэ, ажабайдал тухай һонирхоо бэлэй.
Улаан-Үдэдэ үлэһэн гэр бүлэ тухайгаа сэдьхэлдээ дулааханаар оруулан, нэгэ зэргэ ехээр һанаата болоно. «Ханда, хүбүүн Баатар» гээд дурдана. «Агада аба эжы хоёрни бии» гэнэ. «Дүүнэр» гэһыень һананам. Манайхиһаа гараад, Улаан-Баатарта байдаг Ленинэй нэрэмжэтэ клубта ошобобди. Зуурандаа ябахадаа, «Фронт ошохо хэрэгтэй» гэжэ хэды дахин дурдаба.
Цырендоржи ДАМДИНЖАПОВАЙ «Нүхэд тухай дурдалга” гэһэн номһоо Галина БАЗАРЖАПОВА түүбэрилэн бэлдэбэ
