Буряадай «Зыкина»

Буда-Ханда Тарбаевна 1938 оной мартын 7-до Агын Буряадай тойрогой Гүнээ нютагта түрэһэн, Улаан-Үдэдэ хүгжэмэй училищи, Зүүн Сибириин соёлой дээдэ һургуули дүүргэһэн. 10 жэл соо дуу, хатарай “Байгал” ансамбльда хүдэлһэн, 20-ёод жэлдэ Яруунада “Сагай сууряан” гэһэн агитбригадые ударидажа ябаһан ажалай намтартай юм. «Буряадай АССР-эй соёлой габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэтэй.

Мүнөө дээрээ Буда-Ханда Дашиева Улаан-Үдэ хотодо хүүгэдээрээ байна, аша зээ, гушанараа тойруулан, анбун ажаһууна. Ухаан һаруул, хүл хүнгэн үндэр наһатай эжы юм.

“Утахан Ононойнгоо эрье дээхэнүүр

Унагшаал табидаг hаа, гоёл hэн ха.

Ушарhан гансахан амарагтайгаа

Уулзаадш тарадаг hаа, гоёл hэн ха...”-

гээд, Буда-Ханда Дашиевагай гүйсэдхэһэн энээхэн дуун буряад арад зоной дунда ехэ тараһан байдаг. 1950 гаран онуудһаа хойшо гэхэ гү, али 70-аад жэл зэдэлһээр лэ байна. Урданай энэ дуун шэнэ аян­гатай хэзээ болоһон бэ, бага наһанайнгаа намтар, дуушан болоһонойнгоо түүхэ, тэрэ үе сагай алдарта дуушад бо­лон хүгжэмшэд тухай Буда-Ханда Дашиевагай хөөрөө та олон уншагшадайнгаа һонорто дурадханабди.

Тарбын Дашын буянгаар

– Онон голой Гүнээ нютагтал тоонтомни. Бага наһандаа үншэржэ, түрэһэн эхэ эсэгэ байхагүй, мэдэхэшьегүй байһамби. Жигжидэй Базаржаб гэжэ ахайтай байһамби - колхозһоо дайнда ошоһон, капитан болоод, шархатаад, гэртээ бусаһан. Ахаймни хани Бүтид Цыреновна Раднаева 40 гаран жэл соо колхозой склад даагшаар хүдэлһэн. Ахайн наһа бараһанай хойно Бүтид эгэшэмни 4 хүүгэдээ орхёод, баһа наһан болоһон. Би тиихэдэ 5-дахи ангиин ябааб. Эхэ эсэгэ тухайгаа хэлэхэ хүн аад, ондоо тээшээ ябашабаб, теэд ахайтан тухайгаа эхин дээрээ хэлэнгүй аргагүй. Ахайндаа томо болоһомби.

Минии бага байхада, үшөө ахайндаа байхадамни, Шулуун эжы гэжэ байһан. Данзанай Шулуун эжы иигэжэ хэлэхэ: “Тэрэ Дашын Тарба ерэхэеэ болёо гээшэ - би энээхэн басага үргэжэ абахам”, - гээд, ахайһаа эрижэ, намайе абаһан ха. Тиигэжэ би Тарбын Дашын үхибүүн болоһомби.

“Залуудаа Гүнэйн дасанай хубараг ябаһамби - номдоо һайн байгааб, һүүлдэ колхоздо ороод, адуушан болоһомби - мори һорихо дуратай байгааб”, - гэжэ аба хэлэгшэ һэн.

“Даша ахай та номтой, монгол бэшэгтэй байнат, хамниган хүн һэн тула Ононһоо дээшэ Тарбалжин гэжэ хамнигадай нютагта түрүүлэгшэ боложо ошогты”, - гэһэн байгаа ха. Тарбалжида түрүүлэгшэ болоод, һайн хүдэлжэ байтарнь, “тугал үхүүлээш” гээд, 1936 ондо абамни түрмэдэ орошоһон байгаа.

“Арбан жэл строгих абаад лэ ябаа һэм. Түрмэдэ байхадаа, санитар байгааб, хүнүүд “штабелями” үхэжэл байха. Тиихэдэнь би санитар хүн тэдэниие тэргэ дээрэ ашаад лэ, бурханай ном мэдэхэ һэн тула тэрэнээ уншажа, хүдөөлүүлдэг байгааб. Таанар юушье мэдэнэгүйт, бидэ туража үхэхэ болоходоо, хулганаа, борбилоо эдижэ ябаһан зомди”, - гэжэ аба хөөрэгшэ һэн.

Арбан жэлэй удаа Тарбын Даша гэртээ бусажа ерээ һэн. Шулуун эжы Дашаяа ерэхэеэ болёо гэжэ бодоод, намайе үргэжэ абаһан байгаа ха юм. Теэд абымни гэртээ һарашье болонгүй байхадань, түрмэ түншөөр ябаһан хүн нютагтаа байха эрхэгүй гэлдээд, дахин 10 жэлээр хойшонь сүлэбэ.

“Энэ жэжэ арбагархан 1-дэхи ангиин шамайе хаана абажа ябахабибди, хаанашье ошохоёо мэдээгүй аад”, – гээд, намайе һөөргэнь ахайндам абаашажа орхёо һэн ха. Тарбын Базар-Ханда гэжэ байһан - дүүнь, тэрэ дүүгээ абаад лэ, Шулуун эжытэй хамта гурбуулаа Эрхүү можын Зима үртөө эльгээгдээ. Тэндэхи Ленин колхоздо 10 жэл байгаад, эхэ нютагаа бусаһан юм даа.

– Ямар хатуу саг байгаа гээшэб. Колхозой тугал, буруу үхүүлээд, түрмэдэ орохо байгаа бшуу даа.

– Тиимээ. Эсэгэм түрмэдэ байһан, эхэ эсэгэм сүлэлгэдэ гэжэ хэлэхэеэ үхэтэрөө айхаш. 10 жэл болоод, аба эжы, абгаймни булта амиды мэндэ бусаа һэн. Базар-Ханда абгаймни тэндэ сүлэлгэдэ ябаһан ламада хадамда гаража, хэды хүүгэдтэй ерээ һэн. Эхэ эсэгынгээ ерэхэдэ, би Улаан-Үдэдэ хүгжэмэй училищида 2-дохи курсда һуража ябааб.

– Та тэрэ хорин жэл соо эсэгынгээ нэрэһээ гараад, ахынгаа нэрэдэ орохошье байгаа ха юмта?

–Үгы, үгы! Тарбын Дашын нэрэ нэрлүүлһэнэй түлөө тэрэ зоболон үзэһэн үбгэнэй буянгаар лэ энэ ябанаб гэжэ би мүнөө үндэр наһанай эрмэг гэшхээд һанадагби.

Ононой хамнигадай дуун

– Та хамниган хэлээр дуугардаг хүнүүдээр байһан байнат. Хамниган хэлэ мэдэхэ гүт?

– Мэдээ ааб даа. “Чамайг алакаду екэдэкү, цокиходу багадаху чи, ямар үр күүгэд гээчи вы чи”,– гэжэ аба намда сухалаа хүрэхэдөө хэлээ агша һэн.

– Хамнигадай түүхэ олиггүй һонирхолтой юм. Тугшанайхин туг бариһан тугшанбди гэхэ, гүнэйхин болбол ехэ сэрэгэй һурша номшодой жагсаалда гүн соонь ябадаг байратай ушарһаа иимэ обогтой болоһонбди гэхэ.

Ононой хамнигад Бу­ряадай бүхы дасангуудай тоодо ородог аяар 6 дасан­тай байһан. Хамнигадай түүхэ шудалха хэрэгтэй байна...

“Утахан Ононой эрье дээхэнүүр” гэжэ мэдээжэ дуун бии. Энээхэн дуунай аялга эхиндээ ондоо байһан бэзэ?

– “Үргэн Ононы гээ-гэ, эриги дээхэнүүр гүүр-гү”, – гээд, иигэжэ түргэнөөр дууладаг һэн. Энээхэн дуу Балбарова Цэрынин абгай дууладаг байгаа. Тэрэнэй дуулаһан дуунуудые би баһа өөртөө шэнгээжэ абаһан болоноб. Би багаһаа дуунда дуратай байгааб. Балбарова Цэрынин Тарбын Даша хоёр эгэшэ дүүгэй хүүгэд юм. Цэрынин абгай болбол энэ Гындынцыренов Валерын түрэһэн эхэ гээшэ. Улаан-Үдэ ерэхэдэмни, арадайнгаа дуу, нютагайнгаа дуу дуула гэхэдэнь, “Утахан Ононоо” түргэхэн, хуушан маягаараа дуулаа һэн аабзаб. “Би энээхэн дуу обработка, аранжировка хэһүү”, – гэжэ хүгжэмшэн Жигжит Абидуевич Батуев хэлэбэ. Тиигээд энэ дуун мүнөө иимэл болоод байна. Утаар татахада, ямар гоё уртын дуун болоо гээшэб.

– Энэ ёһотой хамнигадай дуун болоно гү?

– Тиимэ даа. Балбарова Цэрынин абгай өөрөө хамниган лэ угсаагай хүн байһан. Ононой хамнигадай дуун гэжэ һанадагби. Ондоо тээ энэ дуу дууладаг байһан гэжэ би дуулаагүйб.

Бүхы нютагаар ябааб

– 8 классай һүүлээр хүгжэмэй училищида ороһон байнат. Багшатнай хэн бэ, хэнтэй һураһан байнат?

– Вера Дашиевна Лыгденовада һурааб. Намтай хамта Николай Ян Вен Тун (шэнэ нэрэнь Саян Раднаев), Владимир Буруев, Ким Базарсадаев, Найдан Дамиранов, И.? Кишиктуева һураа, эдэнэр булта мэдээжэ дуушад, хүгжэмжэд болоһон.

Гурбадахи курсын оюутан байхадаа, Людмила Бардаханова болон Валентина Дамбуевагай дурадхалаар алас холын гастрольдо гараһан байнаб. Юуб гэхэдэ, “Байгал” ансамбльда нарин хоолойтой дуушад хэрэгтэй болоод, намайе хоорто абажа ошоо һэн. Тиихэдэ ансамблиин солистнууд хэд байгааб гэхэдэ: Николай Таров, Цырен Хоборков, Чимита Шанюшкина, Татьяна Гергесова, Клавдия Шулунова, М. Чайванэ. Баледэй труппада Б. Егоров, О. Тумурова, С. Барцева, К. Халбаев, С. Халбаева байгаа.

1957 ондо ансамбльтай Монгол Улас ошоо һэм. 1959 ондо Буряад Уласай делегациин бүридэлдэ Москвада Буряад Уласай соёл уралигай болон уран зохёолой хоёрдохи декадада ябааб. Буряадуудай байдаг бүхы нютаг ороноор дуугаа дуулажа ябааб.

Түрүүн хоорто дууладаг байгааб, һүүлдэнь хоор­то сольно партинуудые гүйсэдхэжэ эхилээб. “Байгал” ансамбльда өөрын дуутайгаар солистка болооб. Ан­самблиин труппа һүүлдэнь ехэ болоо: Д. Дашиев, Ту­шемилов, Д-Д. Базаров, Н. Цыренов, М-Ж. Бадмаев, Р. Жамбалов, В. Жигжитов гэг­шэд ажалда ороо һэн.

– Мүнөө Интернет соо бэдэрхэдэ, танай 10 дуун олдоно. Та хэды дуутайбта?

– 20 гаран дуун байхал даа. Даша-Дондок Жалсараевичыншье дуунууд байха. Дуунай диск болгожо гаргаха һанаатай Наталья Сультимовада хандаа һэм. Тиихэдэм радиокомитедтэ 10 дуу оложо үгөө һэн. Бэшэ дуунууд хадагалагдаагүй...1959 ондо декадын һүүлээр грампластинканууд гараһан байха. Айлаар тэдэ дуунууд олдожошье магадгүй.

– Танай дуунууд хаана бэшэгдэжэ абтаһан бэ?

– Зарим дуунууд оркестр доро бэшэгдэһэн байгаа. Минии ехэнхи дуунуудые Чингис Павлов оркестр доро радиокомитедтэ бэшэжэ абаа һэн. Зарим дуунууд квартет доро байха. “Байгал” ансамблиин хүгжэмшэд наадажа үгэһэн ааб даа.

– Цырен Хоборковтой, Бадма Балдаковтой болон ондоошье мэдээжэ дуушадтай нэгэ тайзан дээрэ гаражал байгаат. Хэндэтнай харагшад альгаа ехээр ташадаг һэм бэ?

– Адлил хүлеэн абагша һэн. Цырен Хоборков аймшагтай һайхан хоолойтой һэн, хуур дээрэ наадажа байгаад лэ дуулаха. Харагшад тайзан дээрэһээ орой табижа үгэхэгүй, 7-8 дуу дуулуулха. Дээрэ дээрэһээнь дуугаа дуулаха, хоолойнь тэрэл зандаа байха. Бадма Балдаковые баһал халуунаар хүлеэн абагша һэн. Бархатна хоолойтой, тембрнь шал ондоо байха.

Ромбигтой хүндэ хадамда гарахаб

– Улаан Ярууна нютагай Жигмидэй Доржо гэжэ хүндэ хадамда гараһан байнат. Хайшан гэжэ танилсаабта, юу хэдэг хүн байгааб? Хоёр хүүгэдтэй байнат.

– Би ромбигтойл хүндэ хадамда гарахаб гэжэ басагадтаа хэлэдэг байгаа хаб. Нэгэ Яруунада Мужыха ерээбди. Орой дискотекэ боло­бо. Дамский вальс гээд, басагад хүбүүдые уриха байба. Тэрэ олон хүбүүд сооһоо нэгэниинь лэ ко­стюмдаа ромбиг зүүһэн харагда­ба. Буржагар үһэтэй, яһала сэбэр хүбүүн байба. Ошоод лэ тэрэниие уряаб. Бүжэглөөбди яһала, танил­сабаб. Манай ансамблиин хоор­то хүдэлһэн Бутуханова Нинэтэй нүхэсэдэг байгааб. Тэрэмни Мужы­хада хадамда гараад, Эгэтэдэ байдаг байгаа. Нинэһээ тэрэ хүбүүн тухай һурагшалбаб. “Агроном хүн. Нюта­гаа ерээд, хүдэлжэ байна. Энээнһээ һайн хүниие эндэ олохогүйш”, - гэжэ байжа ехэ магтаба. Тэрэ намайе үдэшөө. Тиигээд Доржотой бэшэг бэшэлсэһээр лэ, танил болообди. Тиигэжэл хуби заяагаа ниилүүлһэн гээшэбди. Минии хадамууд ехэ һайн хүнүүд байһан. Басаган хүн харидаа жаргалтай гэдэг гүб даа. Юуб гэхэдэ, хадамууд гээшэ хада шэнги гэжэ хэл­сэдэгынь тон зүб. Минии хадамууд бидэндээ ёһотой тулга байгаа. Улаан Яруунын Ширабон Цыренжабтан гэжэ айл байһан. Хадам эжымни Дари гэжэ нэрэтэй һэн. Ехэ урагшаа һанаатай хүнүүд байгаал даа. Үри хүүгэдыемни альган дээрээ абажа, һургаа, томо болголсоо. Бидэ хүбүүн басаган хоёртойбди. Бэримнай За­хааминай, хүрьгэмнай Яруунын юм. Аша зээ ба гушанараа хаража бай­налби даа.

– Яруунада та 20 гаран жэл ажаһуугаат. Яруунын али газар тандаа эгээл һайханаар һанагданаб?

– Эгэтын-Адагай “Победа” колхоздо ажаллаһамди. Танил тала олон. Тиимэһээ энэ нютаг эгээл һайханаар һанагдадаг. Эгэтын-Адагай тала Агын үргэн талатай адлишаадагби. Урдуурнь Үдэ гол урдажа байха. Нютаг бүхэн булта һайхан лэ даа. Гэхэдээ Эгэтын-Адаг минии һанаанда ходо һайханаар һанагдадаг.

PS: Чингисхаанай үлгы нютаг Онон гол тоонтотой, арадай дуушан Буда-Ханда Дашиевада манай асуудалнуудта харюусаһандань баяр хүргөөд, үндэр шагналда хүртэһөөрнь хани халуунаар амаршалаад, дэлхэйн бүхы һайн һайханиие хүсэн юрөөе!

Бадмажаб ГЫНДЫНЦЫРЕНОВ, Жанна ДЫМЧИКОВА