796
Баян хэлэтэй Байминов.
Эдир багаһаа арадай аман зохёолоор һонирхожо, олон тоото шүлэг, дуу, үльгэр домог болон поэмэнүүдые бэшэнхэй. Тэдэнэй зариманиинь «Түнхэнэй үндэрнүүд» (1976 он), «Баатарай соло» (1978 он), «Аха нютагай домог» (1983 он), «Уулын үндэр үбгэд» (1986 он), «Түрын түүрээлгэ» (1989 он) гэһэн согсолборинуудтань ороһон, журнал, газетэнүүдтэ толилогдоһон байна.
Буряадай арадай поэт, Россиин Уран зохёолшодой болон Сэдхүүлшэдэй холбоонуудай гэшүүн Шагдар Дашеевичэй гаталһан ажабайдалайнь зам тухай бэшэхэ гээ һаа, олохон лэ хуудаһанууд, бэхэ ба хурса гуурһан хэрэгтэй болоно. Тиимэһээ шүлэгүүдтэнь лэ тогтоё даа…
«Шагдар Байминовай ямаршье зохёолые абахада, ялас гэһэн мүрнүүд заабол дайралдадаг», - гэжэ Буряадай арадай поэт Лопсон Дунзынович Тапхаев бэшэнэ. Үгэ хэлээрээ баян, хурса гуурһатай, үльгэр домогуудаар, арадай аман зохёолнуудаар хэшэглэн дээжэлжэ бэшэһэн Шагдар Дашеевичэй шүлэгүүдынь уншагшадай зүрхэ буляадаг… Буряад хүнэй сэдьхэл, абари зан табан хушуун малай моридто дуратай байдаг гээшэ. «Мориной соло» гэжэ шүлэг соогоо тэрэ иигэжэ бэшэнэ:
Хурдан моридой урилдаан,
Хуа тооһо татуулжа,
Урма баярай дэбэрэн,
Улам дээшээ бадархада,
Хүлэг моридой дүүлилдэн,
Хүл ниилэн табархада,
Хүнэй сэдьхэл доһолдог.
* * *
Мориёо магтан дуулажа,
Мориной соло дуудая.
Урагшаа дабшан орохын
Дугы бэеэрээ гүүлэһэн,
Уран сагаан дэлхэйн
Дуран шэмэг болоһон
Морин тухай дуугаа
Морин хуураар татая,
Үндэр ехэ солыень
Үеын үедэ дуудая!
Буряад арад зон хэзээдэшье галаа тахидаг, түлеэ сусалаар ууяжа байһан пеэшэн соогоо муухай бог шорой хаядаггүй. Галай эзэндэ, гал заяашадаа эдеэнэй дээжые үргэдэг байгаа гээшэ. «Галай соло» гэжэ шүлэгэй удха шанар гал заяашаяа хүндэлэе гэһэн зорилготой:
Дайнай урдаһаа
Далайн ороходо,
Һүр ехын
Һүлдэ боложо,
Хүр саһан
Хүйтэнэй урдаһаа
Диилдэшэгүй
Хүсэн боложо,
Хүнѳѳр ниилэһэн
Хүхэ дүлэтэ,
Дэлхэй хүүжээһэн
Дэмбэрэл ехэтэй
Гансал найдаха
Гал заяашамнайл!
Газар дээрэхи
Үнэн нүхэрнайл!
1989 ондо Буряадай номой хэблэлээр гараһан «Түрын түүрээлгэ» гэжэ ном соогоо ирагуу найрагша Шагдар Дашеевичнай түрэ найрай, хурим түрын ёһо гуримуудые шүлэглэн найруулжа харуулһан байна. «Хадаг табилга», «Худа урагуудай танилсалга», «Түрэ найр дээрэ хэлэгдэһэн үреэл», «Оро заһалган дээрэ хэлэгдэһэн үреэл», «Мордолгон дээрэ хэлэгдэһэн үреэлнүүдэй түүрээлгэ», «Гуйлта дамжуулган дээрэ хэлэгдэһэн үреэл» хурим нааданай шэмэг болон зэдэлбэ.
Хоёр талаһаа хамһажа, нахиима гоё түрэ бүтээгээд, тараха дээрээ хэлэгдэһэн үреэл дээжэ:
Саг гэхэдэ, намар байна –
Садхалан хонгор үе байна.
Сасуулан үзэбэл, үндэр һайхан
Зол хубяар үнэр байнат.
* * *
Хэтэ мүнхэдѳѳ
Хэлтышэгүй
Хубитай дүүрэн байхыетнай
Заяан сагаан тугай
Залаагаар хурылжа,
Юһэн үеын угай
Үреэл хэлэн мордоё-ёо!
Уладай хэрэгтэ урагшатай һэн.
Буряад Уласай арадай ирагуу найрагша Лопсон Дунзынович Тапхаев аха нүхэр тухайгаа иигэжэ зураглан бэшэнэ:
"Поэдэй зан абари, хүн шанар тухай элирхэйлэн тогтохо дуран хүрэнэ. Эдир залууһаа ниитын хэрэгтэ эдэбхитэй шударгы хүн хадаа Шагдар Дашеевич ямаршье хэрэгтэ арсажа, гэдэргээ таталдажа байдаггүй. Нэгэтэ литературна нэгэдэлээрээ аймагай түб Хэрэнһээ далаад модоной зайда оршодог һургуулида үдэшэлэн тээшэ ошожо, уулзалга үнгэргэхэ хэрэг гэнтэ гараба. Машина олдобошье, хүмнай үсѳѳн, Шагдар Дашеевичэйдэ гүйлгэжэ ошоходомнай, байшан гэрэйнгээ газаахи бага гэр шэнэлжэ табиха гэжэ сүлѳѳгүй, модо шулажа, хайжа байба. Ошоё гэжэ гуйхадамнай, олоншье үгэ шагнангүй: «Зай!» - гээд лэ, һүхэеэ модондоо хадаагаад, гэртээ гүйжэ ороод, самсаяа һэлгээд лэ, сайшье уунгүй ябалсашоо бэлэй. Һургуулиин үхибүүдээр уулзажа, шүлэг зохёолоо уншажа, тэдэндэ сэдьхэлэйнгээ ульһа хүртѳѳхэнь, ѳѳрынь гэрэй барилгаһаа үлүүгээр ойлгогдоо гээшэл даа. Концертын гү, дамжуулгын гү, һунгуулиин гү, али юрэ делегациин гү – элдэб хэрэгээр Аха, Захаамин, Алайр, Монголоор, Улаан-Үдэ, Москвагаар хэды ябааб? Улаан залаатай шобогор малгайгаа, хүхэ тэрлигээ үмдѳѳд, хэтэ, хутагаяа зүүгээд, ямар айлшадые аймагайнгаа зүгһѳѳ Түнхэндѳѳ хэды угтаа, үдэшѳѳб? Тооложо барашагүй. «Тулаевай зүргѳѳр Украинаар ябажа ерэе», «Литвагай национальна паркнуудые харая», «Лев Гумилёвтой Ленинградта уулзая», - гэжэ нүхэдэйнгѳѳ дурадхахада, алишье ушартань арсаагүй, ошолдоод лэ ерэдэг һэн. Хаана түрэ хурим, хадаг табилган болоноб – тэндэ заабол Шагдар Дашеевич уригдаһан лэ байха. Тиигэжэ бүхы шахуу буряад нютагуудаар ябаа. Тиимэһээ нүхэдынь шогложо, «Республикын худа» гэжэ нэрэ үгѳѳ юм. Энэнь «Арадай поэт» гэжэ нэрэ зэргэһээ халташье доогуур дуулданагүй. Түнхэнэй Мүнхэ Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй ажалда эдэбхитэйгээр хабаададаг ирагуу найрагша байгаа.
Зохёолнуудаа зондоо зорюулаа.
Шагдар Дашеевич Байминовай шүлэгүүд ород, монгол хэлэнүүд дээрэ оршуулагданхай. Р. Шоймарданов, М. Саянин (Попов), А.Кравцов, В.Пальчиков, Г.Фролов, С.Гырылова гэгшэд шүлэгүүдыень ород хэлэн дээрэ оршуулһан байха. 2007 ондо «Мүнхэ золой мүнгэн шүүдэр» гэһэн ном соонь олон шүлэгүүдынь дээрэ нэрлэгдэһэн авторнуудай оршуулгаар гаранхай. Нээрээшье даа, арад зонойнгоо зосоо долгиндо үлгыдүүлһэн, зол шор хоёроор мансылуулһан, хабар жабар хоёртой ханилһан поэт, уран найрагша, ирагуу найрагша уулын үндэр үбгэн, таабай Шагдар ахаймнай болонол даа. Мүнѳѳ хѳѳрхы даа, амиды мэндэ байгаа һаа, араараа дүүрэн ашанартай, үбэрѳѳрѳѳ дүүрэн зээнэртэй, гушанартай болошоод, 95-тай таабай үльгэртэ шүлэгүүдээ түүрээжэ һууха байгаа даа…
Поэт.
Абьяас дуран хоёрые
Адлиханаар дуулажа,
Жаргалайнгаа удхые
Тэгшэдхэхы хүсэжэ,
Тэмсэжэл хэн ябааб?
Зонойнгоо зосоо долгиндо
Үлгыдүүлһэн поэт.
Дуулама баяр
Уйлама гуниг хоёрой
Шууюур дээрэ түрисэлдэн,
Зүрхѳѳ, үндэр бодолоо
Зүлгэжэл хэн ябааб?
Зол шор хоёроор
Мансылуулһан поэт.
Хүнэй бэлигээр ниилэһэн
Юуншье үнэтэй сагые,
Түмэн жэлээ ниидэһэн
Хүсэн түгэс хаһые
Залаалжа хэн ерээб?
Хабар жабар хоёртой
Ханилһан поэт.
